麻豆传媒

LATIN transcription

MUNDI SUBTERRANEI

LIBER DECIMUS

METALLURGIA, SIVE ARS METALLICA;

In qua de natura, proprietate, princepiis, causisque Metallorum, eorundemque Matricibus, seu fodinis agitur; quidquid demum circa hanc facultatem quo vis modo considerari potest, quam exactissime, et insigini experimentorum apparatu, uberrino rationcinio discutitur.

SECTIO I

DE ARTIS METALLICAE REQUISITIS,

Fodinarumque condition.

LATIN transcription

CAPUT I.

De obiecto Metallurgiae; item de causa materiali, et formali Metallorum.

Relictis omnibus iis, quae Scholastici de Obiecto Artium, et Scientiarum, item Materia et Forma Compositi naturalis tradere solent, tanquam vulgo notis; nos ad ea tantum calamum nostrum, quae proximas causas Metallogenesias concernunt, extendimus. Sed ut ceptam instituti nostri telam prosequamur Ariadnaeo filo arrepto, eo potissimum, quae in difficili Physicae Labyrintho conduntur hucusque inextricata, DEO assistente, nos evoluturos confidimus.

Obiectum nostrae Metallurgiae Materiale est Mixtum perfectum pure metallicum, exclusis caeteris, de quibus iam in praecedentibus ubertim egimus, mineralibus: Sunt autem, Aurum, Argentum, Aes, seu Cuprum, Ferrum, Stannum, Plumbum.

Formale vero Obiectum, Modum, et ratio, nem dicimus, quo ea in visceribus Terrae Natura generat. In quantum vero erui possunt ex suis natalibus locis, et fundi, formarique in statuas, transmutari in invicem, cudi, tundi, liquari, fingi et figurari in annulos, torques, armillas, nummos. Omnis generis instrumenta utensilia, variarum artium obiectum esse possunt: nempe Metallicae. Statuariae. Alchymiae, Ferrariae, Aurificinae, Monetari; ut vero negotiatorum subduntur permutationi, dant suam speciem arti collybistarum; de quibus in huius Operis decursu fuse agetur.

Materiam proximam Metallorum non materiam primam Peripateticorum, non stellarum influxum non elementa, sed Vaporem et exhalationem sulphureo-sal-mercurialem dicimus, quo unice metallica corpora, tanquam ex semine chaoticae massae concreato, originem suam nanciscuntur. Materiam vero remotam, hylen, elementarium qualitatum concursum, influxum stellarum dicimus; quae omnia quomodo intelligenda sint, ex sequentibus patebit.

Notandum itaque, in Chaotica massa latere succum quendam pinguem salinum elementis congenitum, quia Subterranei ignis potestate in vaporem actus, per universas Telluris fibras dispersus, ubi matricem invenerit proportionatam, ei adhaereat, idemque longo temporis tractu coctus tandem in metallum glebae seu matrici terrae appropriatum degenerat. Dixi succum primo, quo mercurialem liquorem, sive spirituosam substantiam, quam humiditatem radicalem omnibus rebus inexsistentem indigitamus. Dixi secundo succum pinguem, id est Sulphur, quam pinguedinem illam omnibus rebus ad partium nexum inditam, et in sulphure potissimum elucescentem appellamus. Dixi salinum, quod Sal terreum elementum, utpote quod omnibus mixtis firmam consistentiam et fixam substantiam subministrat, quod quidem non tam in succo praedicto quam in ipsa terrae gleba potissimum natales suos ponit. Atque haec tria sunt, quae ad omnium metallorum compositionem concurrunt, ut postea ostendetu.

Atque hanc nostram sententiam congruam primis Philosophis esse ita demonstro. Aristoteles lib. 3. Met. expresse ait, materiam metallorum esse vaporem; quod ut ostenderet praemittit duplicem halitum , unum vaporosum, fumosum alterum: et fossilibus quidem siccis, ut sunt Sandaracha, ochra, minium. et lapides, qui lique fieri nequeunt, halitus siccus competit; Metallis vero, uti sunt, Aurum ferrum, aes. utpote que metalla ductilia et liquefactibilia sunt, vaporem ad eorum genesin decernit, quod postea luculentius explicat lib. 2. de Gen. Animal hisce verbis: Metalla itaque habent in se humidum plurimum aqueum, passum tamen ita ab elementis, ut factum sit glutinosum. Scias tamen velim, Philosophum hoc loco vaporem non simplicem ex puro elemento aquae intellexisse quod inde patet, quod aqua attenuata ex simplici elemento aquae non aliud se specie differens generet, sed in id quod fuit tandem resolvatur, ut videre est in aquae bullientis vapore qui operculo in guttas abit, in aquam videlicet eandem ex qua in vaporem abiit: paret et in pluviis, nivibus, grandinibus, similibusque de quibus in Meteorologicis. Aliud itaque sub isto vapore 渭蔚蟿伪位位慰纬苇谓蔚蟿畏魏峥� latere praeter simplicem aquae vaporem, pulchro et nostrae sententiae congruo sane ratiocinio, dum Aristotelis sententiam explicat, Albertus docet hisce verbis Materia proxima metallorum est humidum subtile, unctuosum et viscidum sicco terrestri attenuato optime permixtum. Quid per humidum subtile aliud, ni si Mercurialem Naturae humorem: quid per unctuosum et viscidum, nisi sulphur(nam uti alibi ostendimus est sulphur essentialiter pinge, unde tam facile accenditur, et colliquatur); quid aliud, sicco terrestri attenuato optime permistum nisi sal Naturae, quod Composito consistentiam, corpusque prabeat, connotat? Quia vero halitus ille vapidus semper exhalationem calidam, et siccam adiunctam habet , utpote sine qua non elevaretur hinc fit ut quod in glebis metallicis siccum est, ab exhalatione sicca et calida proveniat, quod autem vapido id in metallorum materiam, ipso Aristotele teste cedat: atque hoc est, quod ite Albertus dicit, terrestri subtili attenuato optime permixtum.

Imo hanc nostram opinionem variae Autorum sententiae approbant: Gilgil Arabs, uti est apud Albertum, metallorum materiam asserit esse calcem et lixiviam, sive cinerem aqua madidum, ubi nemo pro calce, aut ciere, calcem, aut cinerem nostrae calci, et cineri similem intelligat velim: sed absque dubio intellexit terram comminutam, sive pulverem terrenum sive salem nature terrae inditum, que aqua infusa, sive mercuriali sulphuris vapore impraegnata, tandem in metallum abeat. Inest enim metallorum materiae humidum quoddam viscosum, cuius indicium est, quod ignis calore liquata fluant frigore vero aeris et aquae rursum densentur. Hoc autem ita, teste Agricola, fit, ut aquae plus in ipsis sit, terrae minus: simplex enim aqua non est eorum materia sed liquor mercurialis mixtus cum terra Chaoticae massae inexistens a principio, quam deinde varii motus pariunt, aquae fluxus tertiam molliens terra cum aqua permista, vis caloris agens in mixturas, ex quibus denique succus ille uil: elaboratur, et gignitur: ita quidem ut quatuor elementa, nonnisi vehicula quaedam sint insitarum in vapore supradicto virtutum: sine hoc enim virium complexu coquatur terra, et aqua, quantum velis, i nde tamen non aliud extrahes, quam quod prius fuerunt, scilicet aquam et terram. Sed si spermaticus hic vapor (sic enim eum per analogiam quandam voco ad vegetabilium et animalium sperma) elementis accesserit, tum enim vero primo vires suas exerent, et pro conditione materiae, seu terrestrium glebarum, metallum specie differens producent. Sed haec omnia in sequentibus Libris, variis experimentis comprobabuntur. Ex quibus luculenter patet, Metalla proxime ab aqua elementari, et simplici minime generari sed a vapore singulis appropriato.

Quomodo vero in tantam duritiem crescat, merito quispiam dubitare queat. Dico itaq; non a frigore, nec a calore simpliciter, sed solius midi humidi attenuatione, seu evaporatione, vel exsiccatione id fieri: Cum enim duplices, ces spriritus dentur in natura rerum, calidi, et frigii: ex iis quidem procedit caloris in rebus principium: hi non secus ac illi, etiamsi natura frigidi sint, sunt tamen subtilissimi, et spirituosi uti ex vento Septentrionali constat et vulgo notum est: quandocunque itaque abundant spiritus calidi, uti sunt nitrosi, atramentosi, sulphurei, et similes tunc res quas pervadunt, temperiem calidam acquirunt; si vero rigidi fuerint, uti ventorum Septentrionalium spiritus, et ii, qui per loca nivosa transeunt, vel venti subterranei qui rrigid issima loca glebarum, quae natura frigidi temperamenti sunt pervadunt, tunc res, quas pervadunt, frigidam temperiem acquirunt. Unde fit, uterque humidam glebam pervadens spiritus, calidus quidem eam attenuando in vaporem, frigidus vero eandem exsiccando, et ab omni superflua humiditate exonerando debitam unicuique rei, sive lapidibus sive metallis duritiem inducat. Cuius rei veritatem vel ipse Philosophus agnovit, qui ioco supra allegato ubi duplicem halitum exposuisset, tandem infert, res omnes calido agente, et frigido temperante calorem constare. Concreta itaque corpora, sive lapides sint, sive metalla, non solo frigore concrescere, dicendum est, sed calore, quo superflua et impura glebarum terrestrium humiditate consumpta, res iuxta vaporis conditionem in hunc, vel ilum lapidem, vel in aliudve aliudve a natura intentum metallum evadunt. Omnia itaque fiunt vi caloris, tanquam principali instrumento; ex spiritu metallico uti caetera proportionata affluente humido, generatur marmor et lapis quilibet alius, et ex eodem metallum, sicuti itaque marmor non generatur solo frigore ita quoque metallum quamvis postquam genitum est liquetur calore sed firmatur. formaturque vigore spiritus metallici, dum unitur cum fixo mediante humido, semper agente calore. Sed quia alibi ubertim haec explicavimus, adalia progrediamur.

Ad formam vero metallorum quod attinet, sunt nonnulli qui volunt formas metallorum ex formis elementorum constare verum cum formae elementorum accidentales sint, sequeretur metallorum quoque formas non nisi per accidens distingui; quod uti absurdum est et sensatae experientiae repugnat. ita quoque hanc sententiam superfluis verbis minime refutandam censeo: sanius itaque philosophabimur.

Dico itaque formas Metallorum substantiales esse, et specie inter se distingui, quae unicuique metallo dant esse proprium, propriasque virtutes a caeteris distinctas: quod non tantum verum est in multiplici gemmarum lapidumque differentia, sed et in metallorum speciebus. Sic Adamas Ophites, Pumex, est id quod est: quilibet enim lapis, et quaelibet gemma propriam suam formam, qua haec, et illa gemma dicitur. et ab aliis specie distinguitur, habet: forma vero haec non ab elementorum mixtura, non a frigore, calore, humiditate et siccitate proxime producitur, sed seminatio, et spiritu architectonico materiae inexistente, qui illam prout seminarium postulat efformat, et pro certa, et indivisibili combinationis lege elaborat, per quod quidem seminarium nihil aliud intelligimus, quam sulphureo sale mercuriale Chaos, ex quo a primordiis rerum a Divino Architecto producta sunt omnia. Legat Lector Lib. Vi Sect. I. ubi de seminariis Natur uberius ratiocinati sumus. Seminaria vero a DE o creata sunt tanquam rerum principia, ex quibus singulae rerum species essentiales suas formas nanciscuntur: que quidem seminaria non semper certis corporibus distinctisque concluduntur, uti in herbarum seminibus fit, sed saepe in materia ita manent, ut conspici nulla ratione queant: sic in ramo salicis seminarium arboris confusum est neque enim salix ulla semina protest, quod tamen ibi esse propagatio arboris sat superque docet Nam si ramus amputetur ac terra committatur producitur ex ramo arbor ac ex illa infinitae aliae: quod et experientia in arte Phyteutica monstrat: Eodem acto in lapidum, gemmarum, metallorumque genesi seminarium etsi conspici non possit, id tamen et gemmis et metallis principium praebet, et plastica, spiritus facultate vel in gemmam. vel in metallum abit: Quemadmodum enim platanus, morus, tilia, abies differentes ramorum formas habent, ita diversa metallorum genera, ut aurum, argentum, ferrum, aes, etc. adinstar arborum suas e mineris efflorescentias, seu plantas metallicas producunt, qua uti illae ita et haec formas , virtutesque habent specie distinctas: quae in XI. Libro variis et miris experimentis DEO dante comprobabimus.

Cum itaque Metalla ex sulphureo-sale-mercuriali vapore halitui sicco mixto generentur proxime nos Metallum in genere ita definimus fossile, durum, igne liquabile, et malleo in omnem partem ductile. Dixi Corpus fossile, quia ex fodinis eruitur; Durum, quia corpus concretum, compactissimum; Igne liquabile, quia ex sulphurea pinguedine coaluit: Ductile, quia visco sitate pollet, qua partes partibus veluti glutine connexae facile malleo extenduntur. Si vero ex simplici aque elemento, et frigore concrescerent, non secus ac glacies calore nimio, ob incompactam duritiem diffluerent, igne liquata maderent, neque ductilitate pollerent ulla: Ergo ex simplicia quae elemento, aut frigore constare non possunt. Ab hac definitione reiicimus Mercurtum, qui neque ductilis est neque fluit in igne, sed in halitum resolvitur: corpus tamen metallicum est primario ad 渭蔚蟿伪位位慰纬苇谓蔚蟽喂谓 concurrens.

LATIN transcription

CAPUT II.

Utrum Coelum, et Stellae ad 渭蔚蟿伪位位慰纬苇谓蔚蟽喂谓 concurrant, et quomodo Sidera ad Metallorum productionem concurrere possint.

Opinio, que docet, ex Astrorum influxu Metalla originem suam compositionemque habere, ita passim invaluit, ut etiam in sapientissimorum philosophorum, quod fatis mirari non possum, animis locum invenerit: Putant enim vim stellarum influxivam adeo subtilem esse, radiis tanta vi penetrandi instructam ut vel in intima et profundissima Telluris viscera vibrati, proportionatam glebam , concurrentium elementorum actione, in hoc vel illud metallum cogant, ut proinde septem metallorum species, ex septem Planetarum influxu suae sortita sint denominationis exordia olem enim Auro; Argento Lunam Iovem aeri; Martem ferro; Venerem Stanno; Argento vivo Mercurium; Plumbo Saturum praesidem ponunt, et patres, matresque metallorum vocant; quam denominationis rationem Alchymici ambobus, ut dici solet, brachiis amplexi, eandem ob causam dicta metalla suis etiam Planetariis Characteribus insignire non sunt dedignati uti in margine videreeet. Sed qui haec penitiori rationis trutina expenderit, illa sola divinatione niti, videbit et apud imperitam plebem ingenti plausu excipi: re tamen vera meras naenias, et aniles fabulas, qu in Philosophiam per superstitiosos Chaldaorum, Aegyptiorumque Astrologos irrepserunt, esse comperiet, uti fuse in Oedipo Aegyptiaco de Aedipo Aegyptiacorum exposuimus. Nemo tamen, dum haece assero hoc ipso coelestium corporum, siderumque influentias me negare existimet velim; hasce enim negare non tam imprudentis quam imperiti philosophi esse existimo. Hoc tantum dico. Fieri non posse, ut stellae, actinobolismis suis, seu, quod idem est, ignea lucis suae irradiatione immediata in profundissimis Terrae abyssis metalla producant: cum tantum absit, ut illi radii terram penetrent ut potius, simul ac Terrae superficiem tangunt, mox in alias aliasque partes retroacti reflectantur: si enim ulterius pergerent, nulla in terrae superficie reflexio fieret, quod omni experienti repugnat; sequeretur etiam, nullum in extima Terrae superficie calorem procreari, cum caloris in diversis climatis maior, aut minor intensio non aliunde proveniat, nisi ab altitudine Solis, uti fuse demonstravimus inrte Maga Lucis et Umbrae. Sed hanc rem Geometrica figura demonstrandam duxi, Sit Sol D. proiiciat radios suos seu actinobolismum DC in superficiem Telluris AB in loco. Dico iraque supposito primo illo unanimi Philosophorum et Mathematicorum consensu recepto Axiomate, omnes angulos incidenti angulis reflexionis aequales esse, ita angulus radii Solis DE est, aequalis angulo reflexionis EGA et sic de caeteris omnibus incidentibus radiis idem iudicium esto, angulusque totius actinobolismi incidentis DGI, toti actinobolismi reflexi angulo GE, aequalis est. Hoc itaque posito. Dico radios Solis, aut alterius cuius vis sideris, mox ubi in Terrae superficiem illapsi fuerint, ulterius non penetrare, sed statim aliorsum sub qualitate angulorum reflecti atque ex hac intersectione incidentium radiorum reflexorumque GHI aeris spatium vehementer ex constipatione radiorum intendi, eum, que, quem ftivo tempore sentimus calorem causari necesse esse; quanto enim Sol altior est tanto intersectio radiorum incidentium et reflexorum, maiorem calorem in superficie Terrae excitat; quanto vero minor Solis altitudo, tanto minorem, uti hybernis mensibus accidit, Sole non procul ab Horizonte dissito, quin imo vel in quolibet aestivo die, ex Solis ad Meridianum adscensu, aut eiusdem ad Occasum declinatione elucescit; Mane enim uti minorem elevationem ab Horizonte habet, ita quoque minorem calorem causat; quod et de descensu Solis ad Horizontem occiduum circa vespertinum tempus luculenter patet. Ex quibus manifestum est omnem in terrena superficie calorem ex Solarium actinobolismorum reflexione causari, qui omnino cessaret, si radii Solares terram sine reflexione, veluti spicula quaedam terrae corpus penetrantia subirent; Intra Terram vero nullum calorem excitare, experimento comprobatur; cum aestivo tempore subterranea loca multo frigidiora, quam tempore hyberno comperiantur; quod non fieret, si ignei Solis radii terram penetrarent.

Sed Dices: hanc virtutem 渭蔚蟿伪位位慰纬苇谓蔚蟽喂谓 non in radiis, sed in occultae cuiusdam virtutis defluxu consistere, quae vis omnia penetrans effectum metallicum tandem in proportionata materia consequatur. Sed cum omnium occultarum influentium virtus non nisi per calorem et lucem, quem radi secum semper a natura insitum habent (utpote quae dictarum virtutum influentium vehicula quaedam sunt) deferantur, utique cum reflexis radiis virtutes una quoque reflecti et viciniori aeri communicari necesse est: aer enim iis imbutus deinde aquis, vegetabilibus sensitivis, inanimatisque communicat, uti paulo post videbimus. Atque hinc patet, vanam esse eorum opinionem, qui per calorem, et lucem, aut radiationem stellarum influentium quidpiam intra terram produci posse existimant.

Cum itaque lucem, calorem, et influentias coeli, siderumque supra minime me negare asseruerim; quomodo itaque ad productionem subterraneorum concurrere possint, iam explicandum restat.

Dico itaque, omnia coelestia stellarum, siderumque tam errantium, quam inerrantium corpora, non solum per calorem, lucidosque radios sed et per virtutes specificas unicuique coelestium corporum proprias, in inferiorem Mundum. id est, elementarem agere; De quibus uti in primo Tomo Lib IV. Et in nostris Itinerariis copiose egimus, sic ea reiteranda non duxi: Solum hoc dico, latere in singulis sideribus vim quandam specificam a DEO OPT MAX. sapientissimo Architecto, tanquam naturalem corporis dotem, quam per continuam 峒�蟺蠈蟻蟻慰喂伪谓 seu effluvium, elementaribus corporibus influant; has autem virtutes influxi vas semper secundum analogiam quandam respondere iis virtutibus, quae inmixtis sublunaribus elucescunt, quemadmodum in Quarto Liro huius Operis de Lunari in mare influxu sufficienter ostendimus. His itaque positis quomodo Astras ad subterraneorum geneses concurrant, explico.

Virtutes hae specifice Soli, Lunae, Stellis inditae, quas intuenti alii, nos 蟺伪谓蟽蟺蔚蟻渭委伪谓 vocamus, sunt veluti semina secundum analogiam quandam producendis rebus implantata quae primo quidem influxu suo aeri, aer hisce veluti tinctus in aqueum elementum derivat. Aqueum elementum iis foetum, per Solem., et Lunam influxus, et refluxus quotidianos agitatum, eas per occultos subterraneos canales in abditos terrarum tractus derivat: Ignis vero, seu Sol subterraneus aquas coctas in vapores resolvit, vapores resoluti, qua data porta patet, per intimas terrarum rimas, fissurasque veluti sanguis per venas, quas capillares vocant, diffusi ubicunque similem, et proportionatam glebam repererint eidem adhaerentes, veluti per magnetismum quendam Naturae similitudine tandem attracti, nunc in hanc, nunc in illam gemmam, aut lapidem, modo in hoc, vel illud minerale. aut metallum degenerant. Atque hoc pacto Coelum, et Sidera ad subterranearum rerum geneses, medantibus videlicet elementis, et subterraneo Sole Vulcanio concurrere posse existimo. Sed haec paulo amplius diducam.

Cum DEUS universam Mundi machinam cum omnibus, quae in ea continentur, ex chaotica illa primordialis Mundi massa in principio eduxerit singula corpora sua soliditate humoris fluxili natura; ignea ad haec ipsis addita portione instruxerit, quae uti in sublimibus illis, coelorum tentoriis ab omni faecum miscella summe ea depurgavit, ita verisimile quoque est, inesse ipsis ex mira illa rerum combinatione nonnihil, secundum analogiam quandam, earum rerum, quibus omnia in hoc Sublunari Mundo constare videmus, videlicet praeter quatuor elementorum portiones, sulphuri quoque nostro, mercuriali nostro liquori, et sali nostro analogum; quae uti pro tenuitate, et summa subtilitate ad nihil aliud, quam ad corporis sui conservationem conferunt, itaper defluxum Sublunari Mundo, crassioribusque elementis communicata, tandem corpus acquirunt, atque per admirandum celestium, terrestriumque magnetismum, tandem in eam rerum varietatem, tum extra, tum intra elementaris Mundi abditissima reconditoria, quam satis mirari non possumus, degenerant.

Cum itaque Mundus Inferior, teste Aristotele, a Superiore gubernetur, certe non per solum motum, calorem, lucemque id praestare censere debemus, sed per virtutes uni cuique astreo corpori peculiares, quarum actinobolismi stellarum quaedam veluti uti supra dixi vehicula sunt. omniumque virtutum baiuli; qui primum aereo elemento communicati, illis deinde aer impraegnatur sine cuius ministerio quicquid in sublunari Mundo, sive in aere sive in aquis, terrisque oritur, in esse suo perfecto et naturali sine coelesti illa virtutum aporrhoea, quae aeri peculiari quodam modo inest con servari minime potest hic denique coelestibus fetus impressionibus, uti perpetuo aqueum elementum motu suo flagellat ita quoque illi virtutes sibi insitas, una cum celesti profluvio implantat; unde celestibus, aere isque spiritibus innumerabilem illam rerum varietatem parturit, quam in Oceano, maribus, lacubus fluminibus contuemur. Cum enim aer solus ex se et sua natura nutritioni nequaquam fervire possit, utpote tenuiori substantia praeditus, hinc aqueo elemento virtutes celitus haustas communicat, ut corpus aliquod ad nutritionem rerum omnium acquirat hoc enim pacto nulla res aqua, seu humido carere potest, imo sine eo mundum interire necesse foret. Ne itaque ingens ille Geocosmi uterus humido hoc in subterraneorum genesi de stirutus videri posset hinc summa et ineffabilis DEI sapientia effecit ut aer pro naturae suae subtilitate per terrae poros, aqua vero per constitutos a Natura canales hydragogos in intima Terrae viscera et profundissimas abyssos delata inde subterranei Solis ope universam Telluris molem diffusis halitibus, tum ad generationes fossilium, metallorumque tum ad vegetabilium, quae ex ipsa terra ortum suum nanciscuntur, geneses, fecundaret, aleret. conservaret.

Ex quibus aperte patet primo Elementum purum, et simplex ad rerum compositionem concurrere minime posse; neque dum elementorum mentionem facimus nos elementa intelligere. Hoc pacto in terreno corpore qualicunque tandem modo salem potissimum dominari dicimus, cuius mira facultas coagulativum rerum elementum asserimus inter caetera quatuor quod quidem nunquam credidissem nisi id Spagyrica ars me docuisset; siquidem in quaecunque tandem terrestrium corporum anatomia, seu resolutione, salem quendam igneum in, combustibilem, fixum, et permanentem spiritum contineri vidi, cuius virtutes adeo mirabiles sunt ut vix iis, qui huiusmodi abdita Naturae sacramenta ignorant credi posse videantur: experieris quippe humidum cum ignea pinguedine hanc cum terrena quadam substantia, qui ipse sa est, tanta aequalitate coaluisse, ut ab invicem amplius separari non possint: ut proinde non male per humidum istiusmodi, Mercurium Natur: per igneam pinguedinem, sulphur; per ipsam terrestrem substantiam, salem Chymici intellexerint, sine quibus, nisi elementa impraegnata forent, certe ex se et sua natura nil prorsus heterogeneum producere possent. Terra siquidem para cum puro humido coniuncta nil nisi lutum conficeret omni virtute destitutum.

Secundo patet, Coelum, et Astra tanquam principium universale, et remotum ad metallorum, caeterorumque mineralium geneses concurrere, in quantum virtutum coelestium, impressionumque astralium veluti quaedam vehicula sunt; proxima vero metallogeneseos principia, esse virtutes devectas per aerem, et aquam in intima terrae viscera, ubi per Vulcanium ignem coctae, digestaeque, tandem in semen cedunt omnium eorum, quae ex terra originem suam fortiuntur, adeoque proxima efficiens causa proprie ignis subterraneus este, materialis vapor sulphureosale mercurialis; formalis, proportio terrenae glebae ad hoc, vel illud metallum, aut minerale producendum; Finalis denique causa, usus infinitus ad humani generis et Naturae necessitatem.

LATIN transcription

CAPUT III.

Quomodo humor ille unctuosus, ex quo Metalla componuntur, a Natura elaboretur, et quid in eo Sulphur, Mercurius, et Sal sint?

Diximus in praecedentibus, pura elementa aquam, et terram, nisi ea aliis rerum, quibus conferta sunt, seminibus alterentur, ad compositionem metallorum concurrere non posse: uti enim natur fu homogenea sunt ita semper in homogenea resolvuntur: atque ex igne patet, qui attenuatum humidum in id quod primo fuit resolvit, aqua vero pura terrae purae iuncta, lutum facit, quod calore attenuatum in ea, quae prius fuerunt. scilicet pulverem terrae, et aquam calido resolutam revertuntur. Cum itaque supra Metalla, corpora dura, firma, solida, malleo extensibilia, igne liquabilia definierimus illa certe aliquid aliud, quo in huius, modi formas degenerant, intra se occultum habere cognoscuntur. Quomodo enim in solidam illam duritiem sola terrae simplicis cum aqua simplici mistura degenerare possunt? Quomodo inseparabilis illa pinguedo et viscositas, qua metalla malleo sine ruptura extendi, aut sine ullo humidi diffluxu aut madefactione, solo simplicium elementorum ministerio eliquari valeant? illud sane nemo concipere potest; cum nihil det. Quod non habet. In intimo itaque elementorum centro latere tantorum causam effectuum, quodque metallis originem suam praebeat, necesse est. Quod quidem nil aliud esse dicimus, quam humidum illud unctuosum, et viscidum, cuius vapor continuo exspirans, et intra intimas telluris fibras montiumque abditos ductus diffusus, tandem ubicunque materiam proportionatam repererit, ibi pro ratione puritatis, impuritatisve, nunc lapidem, aut gemmam, modo minerale, aut metallicum corpus generat.

Quomodo vero natura hoc humidum unctuosum et viscidum elaboretur, merito quispiam dubitare posset. Dico id ex defluxu Astralium virtutum, spirituum que celestium derivari, qui spiritus uti ex origine sua purissimi sunt, et ab omnibus terrestribus faecibus quam purgatissimi, ita quoque ob summam, et inexplicabilem tenuitatem, subtilitatemque, statim omnia elementa penetrantes magnetico quodam attractu iis, quin primordiali rerum chaotica massa idem fuerunt, mira quadam ratione iunguntur: elementa vero aer, et aqua iis feta, per maris accessum, recessumque, Solis et Lunae ministerio causatum, in intima telluris reconditoria diffusa ibidem a subterraneo igne denuo decocta, digesta, depurataque per multiplicem, iteratamque coctionem in humidum illud unctuosum, pingue, et visci dum vadunt, cuius vapor per abditas terrestrium venarum fibras delatus, primo insita, invisibili salis virtute in terram salsuginosam convertitur, quae continua eiusdem resoluti vaporis irroratione irrigata solvitur, et depuratur multis modis, tum sublimatione, tum sublimatione, per terrae poros facta. Atque hoc pacto ab omnibus terrestrium faecum quisquiliis expurgatum tandem in genus quoddam candidissimis suris degenerat: quod quidem sulphur purum, lotumque matricibus Terrae conclusum calore Vulcanio, et sui ipsius ulterius coctum, multorum annorum decursu in argentum propriis spiritibus figitur. Si vero hoc sulphur album, et incombustibile fortiori adhuc igne ad rubedinem usque torqueatur, id tandem depurgatissimum sub aequali humidi pinguis, et terrae portione inseparabili unione in aurum purum transmutatur. Quae omnia XI. Libro experimentis ad Naturae exemplar accommodatis ostendentur: Si vero huius humidi unctuosi, et viscidi vapor nondum ab omni impuritate et faeculentis recrementis expurgatus fuerit, tum pro ratione gradus puritatis, impuritatisve, nunc in perfectius modo in imperfectius mettalum convertitur. His itaque expositis.

Iam merito quispiam quaerere posset, quidnam fit illud humidum unctuosum, et viscosum? Dico illud nihil aliud esse, quam humidum illud radicale Naturae, quod uti a primordiis rerum chaoticae massae ineffabili Divini Architecti sapientia in omnibus et singulis rebus in hunc usque diem perseverat, et passim Mercurius Naturae dicitur, cuius unctuosum et viscidum nil aliud est quam calda illud pingue Naturae rebus omnibus insitum, quod et analogia quadam, sulphur Naturae vocant Chymici: quod vero terrestre sub ipso latet, sal Naturae vocant, eo quod omnibus rebus firmam substantiam, et corpus praebeat Atque ex hisce omnia constare, Ars Spagyrica iam dudum experimento comperit. Ne vero quatuor elementa in rerum natura otiosa viderentur, Natura humidum hoc Mercuriale ab initio rerum aqueo; sulphureo-calidum innatum, igneo et aereo; terreo vero elemento fixativum Naturae salem insevit. ut veluti, vehicula quaedam forent eorum principiorum materialium, ex quibus omnia constarent. Hinc omnes fere philosophi pro materiali principio metallorum in genere tantum, constituerunt humidum terrae mixtum vaporem, uti ex praecedenti capite patuit. Quia tamen proximum Naturae progressum in ordine ad metalla componenda non attigerunt, hic eum in Lectoris gratiam fusius forsan, quam par erat, sola experimentali notitia doctus ductusque elucidandum existimavi; cum in physicis rebus sine experimento philosophari, idem sit, ac si caecus de colore iudicium ferre insipientius praesumeret.

LATIN transcription

CAPUT IV.

Quomodo omnia ex terrestris humidi caloris efficientia producantur: item, quid sit illud, quod metalla reddit in igne fluida, non vero lapides, et plantas caeterasque res; et quomodo Natura in dissolvendis, perficiendisque rebus procedat.

Singulare hic Naturae secretum pandam, quod ut intima compositionis rerum mysteria enucleat; ita quoque futurum spero, ut hisce probe intellectis, metallorum origo, et causae, Lectori quam penitis sime innotescant; quod tametsi aliis terminis proponam, quam in scholis usurpari assolet, idem tamen Aristotelem sensisse, si verba eius recte expendantur, patebit.

Duo sunt in rerum natura (si res sepositis omnibus Metaphysicis contemplationibus sub rigore physico considerentur) que ad omnium rerum 蟽蠉谓胃蔚蟽喂谓 concurrunt, omnibusque insunt, omnium generationum, et corruptionum causa sunt. Et primo quidem est materia terrestris, spiritosa, concreta, corpulenta, in cuius centro latet id, quod rebus substantiam, corpulentiamque prae, bet, quem fixum Naturae salem appellamus; ut vero materia talis quam descripsimus sir, id ab insito fixativo elemento habet. Dixi materiam, quia omni vi activa secundum se considerata caret, et in tantum quidem agere dici potest, in quantum innato appetitu, quo praedita est, sive, quod idem est, insito quodam magnetismo, trahit ad se partes illas maxime sibi consimiles, et proportionatas. Dixi Materiam hanc terrestrem esse spirituosam, subtilem, activam, id est, centralem Naturae salem volatilem, qui actuando perficit et complet alteram partem, dum illi coniungitur et uti ex illa alia haec accipit corpulentiam, consistentiamque, ita quoque communicat illi vim activam, formalem et specificam. Et quandocunque hi spiritus subtiles, tenues evaporant, materiae dissolvi dicitur, remanente materiali substantia fixa: et uti hae partes formales ad agendum, ita illae materiales ad pariendum natae sunt, ut patet ex artificiosa resolutione mixtorum, qua partes ex diversis mixtis essentialiter diverse extrahuntur: Sic spiritu nitri, aluminis, vitrioli, diversissimi sunt, a spiritibus, qui ex vegetabilibus vini, rosarum, liliorum, aliorumque innumerorum distillantur extrahunturque. Ut proinde non immerito, quemadmodum a Peripateticis resolutio in materiam primam non conceditur, ita quoque nullum corpus omnino spiritus expers dari possit. Si enim quantum vis corpora in cineresresolveris (qui omnium aliorum siccissimi creduntur) tamen et illi ulterius adhuc. partim in salem sublimantur. partim, si violentiori igne torqueantur, in vitrum fluunt: Hae vero partes materia videlicet, et spirituosa substantia, cum inter se valde diversesint, ut inter se ur, maxime vinculo opus habent, quo strictis amicitiae legibusuniantur copulenturque: quod quidem nihil aliud est, quam humidum, medium quid inter volatile, et fixum, inter corpus, et spiritum, sive, quod idem est, inter crassum, et subtile. Quia tamen nulla rerum mutatio fine humidi huius attenuatione, sive dissolutione fieri potest, hinc Natura deputavit calorem, veluti Archaeum quendam, cuius ope humidum gluten Naturae attenuatum dissolvatur, quo dissoluto, et partes dissolvuntur, spirituosa evolant, corpora concidunt. Quanto vero hoc humidum facilius resolvitur, tanto quoque corpus faciliori corruptioni subiacet quanto vero humidum pinguius, viscosius, compactiusque est tanto difficilius quoque dissolvi necesse est: et consequenter ob partium probe commixtarum constipationem minori corruptioni obnoxium est. Hinc patet cur aquea humiditas parum viscositatis habens, facile attenuata in vaporem abeat; quia videlicet vapor humidum aqueum habet valde indigestum, partibusque suis haud probe connexum: contra, quae humiditatem habent magis coctam, digestamque, et partibus intime commixtam, illa praedominante pinguedine, et viscositate, veluti tenaciori vinculo difficulter dissolvuntur.

Patet itaque ex his quomodo materialia nostra principia: ex quibus omnia constare diximus. intelligenda sint: Siquidem, quid spirituosa illa substantia aliud denotat nisi Sulphur? quid aliud fixum, nisi Sal et quid denique aliud humiditas illa viscida, quam Mercurium designat? Uti in praecedentibus ex mente veterum sapientum diximus. Pari pacto in vegetabilibus, et vividis, pars volatilis anima, fixa corpus, humiditas, vero vera et physica unio dicitur, qua anima corpori copulatur.

Cur vero humiditas illa in vegetabilibus animalibusque tam facile, in mineralibus, metallicisque corporibus tam difficile solutu sit, merito quispiam dubitare posset; Quoniam vero in hac magna rerum naturalium cognitio consistit, eam paulo fusius enodabimus.

Nil notius est, quam quod humiditas in quibusdam calore attenuata mox in vaporem evanescat: in aliis vero etiam igne vehementissimo in vaporem resolvi non possit: Quomodo autem id fiat, id paucis notum esse existimo. Dico itaque fumidum illud Mercuriale inter sulphur, id est spirituosum, et salem, id est, fixum, medium quoddam esse, uti supra innuimus: hoc vero humidum viscosum, et Naturae gluten, pro diversitate corporum iam aliis vel minime adhaeret, vel sub minima parte miscetur: aliis vero mediocriter, et per partes ei commixtum coniungitur. Unde triplex humidi species exsurgit: prima est, aquae quaedam humiditas prorsus incompacta omnis fere viscositatis expers: altera compactior tertia compactissima reperitur. Prima videtur in luto, quod ex pulvere aquae commixto fit quod uti incompactum est, et exigua viscositate constat, ira quoque vel minima externi caloris attenuatione in sua elementa dissolvitur; si vero terrenum pulverem oleacea materia subigas, tum enimvero massa fit, quae non tam cito ab externo calore, nisi a vehementiori igne urgeatur, resolvitur: quia materia pinguis. et viscosa pulveri intimius nectitur, unde spiritus ne avolare valeant, continentur: quod et in cera fieri experientia quotidiana docet. Causa enim cur calore attenuata et rarefacta dum fluit, spiritus non avolent, est ob viscidum illud humidum, quo partes partibus ita copulantur, ut calor cum in auras eam evaporare non permittat, saltem eam in fluxum resolvat, ob tenacioris humidi viscidi vinculum, quo partes partibus nectuntu.

Atque hinc patet quoque, cur ligna, et pides igne comburantar. et illa quidem in cinerem, hi vero in calcem, metalla vero liquata fluant. Nam ligna et vegetabilia quaevis, uti non bene compactum humidum ob viscositatis defectum habent humiditasque eorum magis aquea est pides vero exigua humiditate pollent; hinc fit, ut in utrisque partes spirituosae ob defectum viscidi humidi vegetabilium partes fixas in cinerem lapidum vero ob sulphuris pinguedinem incalcem resolvant: Metalla vero ut humiditate viscosa pollent, ita quoque partibus partes intime commixtas compactasque habent; hinc fit ut ignis ministerio humiditas quidem illa attenuetur et in maiusculum incrementum assurgat, non tamen separetur, neque a corpore suo recedat, sed totum in liquorem abeat.

Quicunque itaque hanc Naturae operationem penitius considerat, is necessario fateri cogetur, metalla igne sollicitata minime, fluere , eo quod aqueo praedominio praedita sint, sed ob insignem radicalis humidi visciditatem, qua partes partibus ita nectuntur, ut eas in fumos, vaporesque abire non permittat si enim humido aqueo simplici constarent, illa utique ignis ope non fluerent, sed in calcem converterentur, quemadmodum in lapidibus igne tortis accidit; fluunt itaque et alla igne, quia humiditas illorum, qua spiritus metallici cum vapore colligantur, vi caloris non recedit, sed ita attenuatur. et excrescit, ut attenuet quoque et rarefaciat partes, quas nectit et hincest metallicarum fluxus partium. Quod et inde patet: si enim metallis heterogenearum partium miscellae, glebarumque terrestrium quifquilie admixtae fuerint, sole homogenea metalli partes fluent, caeteris diversi generis rebus vel in scoriam. vel loppam pompholigem, fuliginemque, cum aliqua metalli diminutione abeuntibus.

Atque haec est ratio, cur metalla igne torta purior evadat, quia partium heterogenearum miscellae non bene compactae, et humido aqueo abundantes, ignis attenuatione defectuque visciditatis avolant, metalli humido ob visciditatem irresolubili. Quod vero metalla fluxu rarefiant experimento Fabri compertum habent; si enim in candenti ferro foramen effecerint, id multo candente adhuc ferro latius, quam ubi id refrigeratum fuerit, reperiunt: sicut enim ferrum calore maiorem, ita frigore constrictum minorem locum occupat. Sed de hisce pluribus XI Libro de Metallicis artius, ubi et haec omnia experimento comprobata reperies.

CONSECTARIUM I.

Atque hinc luculenter colligitur, quomodo calore attenuentur et fluant omni, utique sapientissimo Naturae consilio, ut videlicet perpetua perennique rerum vicissitudine universa Geocosmi facies mutetur; et quia humiditas est vinculum, quo partes spirituosae cum corpore et materia coniunguntur, soluto vinculo spiritus a corpore, sine ullo tamen eorum interitu sed separatione tantum facta, ita recedant ut semper tamen in materia nonnihil spirituum adinstar Natur seminum, remaneat: qui si rursus ad istiusmodi corpus deferantur, magnetica quadam lege, abiis, qui intus remanserunt, attracti, unitique novo humido colligantur. Atque haec est mira in natura rerum physica 蟺蔚蟻喂蔚魏蠉魏位蠅蟽喂蟼.

CONSECTARIUM II.

Hinc patet quoque, omnium meteororum geneses dicta Naturae industria fieriatque adeo omnes generationis, corruptionisque leges tam in maiori, quam minorMundo inde pendere: quamvis enim omnium spirituosorum effluviorum variae, et innumerabiles pene different ie constituantur ad duo tamen, tanquam ad genera reliqua omnes revocari possunt; scilicet, ad humida et sicca, quorum ista vaporum, haec halituum nomine indigitantur; quae cuncta in triplici Naturae regno minerali, vegetabili et sensitivo vires exerunt: Mineralis et Metllica corpora subterraneo Vulcano sollicitata, attenuataque in vapores vel halitus resoluta, in superficiem usque Terrae extimam exaltantur, ubi coelestibus radiis percussa, et ad maximam subtilitatem redacta magnum illud aereum mare replent; vegetabilium vero, sensitivorum que omnis generis spirituosae substantiae pariter coelesti luce percussae, resolutaeque rursus aereo concreduntur Oceano ubi frigore resolutae denuo per nives, grandines, pluvias, nebulas, rores, terra reddit, quisque spiritus, ad id, unde avolaverat, corpus nativum magnetico quodam tractu confluit. Sed de hisce fusius Ultimo Libro, ubi novam Physicam forsan hucusque vix notam aperiemus, atque has Naturae operationes ars imitatur, quae mineralia, vegetabilia animaliaque distillando, inde tot aquas olea spiritusque extrahit differentes, quot in rerum natura differentia mixta sunt: ita ut per Salem fixam materiam physicam; per Mercurium humidum, omnium gluten: per Sulphur vero omne spirituosum veteres Philosophi intellexerint; ex solo enim simplicium elementorum confluxu, tantam, tamque innumerabilem rerum diversitatem nasci, credat, cui placuerit; Ego aliter a natura doctus, hic non ea, que Metaphysicos conceptus, sed quae Physicam experientiam concernunt, tradenda consultius esse existimavi.

LATIN transcription

SECTIO II.

DE METALLORUM,

Caterorumque Mineralium fodinis, Fossorumque morbis et remediis

LATIN transcription

CAPUT I.

Quenam ad perfectam Metallicae Artis notitiam requirantur, sive de conditione Praefecti fondinarum.

Antequam Artis nostrae Metallurgicae adyta profundius ingrediamur: primo quidnam ad omnimodam huius Artis notitiam requiratur, quibus dotibus, naturae talentis instructum eum esse oporteat, qui huius facultatis professionem suscepit, paucis exponemus.

Primo. Metallurgus, sive fodinarum praefectus Divinum cultum omnibus caeteris praeferat, memor illius: Quaerite primum Regnum DEI et caetera omnia adiicentur vobis; ne, dum sollicitius terrenos, caducosque scrutatur thesauros, avaritiae voragine haustus, animae suae iacturam patiatur. Timori itaque Domini iuncta assiduitas, et diligentia, qua omnia iuxta metallicae Artis canones, Regulas, et praecepta disponantur, hoc utplurimum bonum adducit, ut his, qui et norunt ea, quae facere oportet, et curant ut perfici possint, pleraque omnia secunda et prospera eveniant.

Secundo, Metallurgus omnes probi, peritique viri partes expleat; necesse est, ut artis suae sit peritissimus; nimirum ut primo noverit, qui mons, qui collis, quaeve vallestris aut campestris positio utiliter fodi possit, aut fossionem recufet. Deinde venae, fibrae, commissuraeque saxorum ipsi pateant: mox multiplices variasque terrarum, succorum gemmarum, lapidum, marmorum, saxorum, metallorum, mixtorum species perspectas habeat, omnem quoque operis sub terra faciendi rationem cognoscat. Nota sint ipsi materiae experiendae parandaeque artificia ad excoctionem, quae uti diverse sunt, ita quoque in differentibus metallis differentem exigunt modum: Alium quippe exigitaurum, argentum alium, caeteraque metalla alium, aliumque, quod et de succorum concretorum, falis, nitri aluminis, chalcanthi, sulphuris et bituminis excoctione diversimode peragenda intelligas velim.

Tertio Metallurgus antequam 渭蔚蟿伪位位慰纬苇谓蔚蟽喂谓, sive venarum fossionem aggrediatur, haec septem secum consideret. Primo loci genus, habitum, aquam, viam, salubritatem, dominium, vicinum. Quod ut possidear multarum artium, disciplinarumque notitia instructus sit portet; primo Philosophiae, ut subterraneorum ortus, et causas, naturasque cognoscat; Secundo Medicinae, ut fossori, bus, caeterisque operariis providere possit, ne in morbos quibus prae caeteris expositi sunt incidant, inciderint, vel ipse eis curationes adhibere vel ut Medici adhibeant. curare. Tertio Astronomiae ut agnoscat coeli partes atque ex iis venarum extensiones diiudicet; Geometriae quoque haud sit imperirus, ut quam alte fit puteus fodiendus, ut per cuniculum, qui usque eo agitur, pertingat, certosque cuique fodine praesertim in profundo constituere fines, terminosque, iuxta statas Geometriae leges mensurare queat: Numerorum, sive Arithmeticae insignem notitiam habeat, ut sumptus, qui in machinis construendis, fossoribusque fiunt, ad calculos revocare queat. Nihil autem huiusmodi Metallurgias Praesidi adeo necessarium est, quam Statica, qua substructiones fodinarum, machinas tractorias, hydraulicas, vel per seipsum fabricare vel aliis earum fabricandarum rationes exponere norit: praeterea docebit haec eum me, tallorum pondera, differentiasque unius metalli ad aliud. Staticae si coniungatur pictara tum enim vero absolutam notitiam consecutus dicetur, si cuniculorum diverticula iuxta Ichnographiae leges recte designare, Machinarum requisitarum prototypa, uti et montium, camporumque situm, positionemque recte repraesentare possit. Quia denique saepe magna circa fundorum iurisdictiones dissidia oriuntur, legum quoque peritum esle oportet ut de dominiis rerum rectum iudicium formare possit.

De variis officiis eorum, qui Metallurgiam curant.

Praesidi totius Metallicae negotiationis subsunt post supremum Dominum, et possessorem, Magistri operarum, Iurati, quos vocant, Scribae fodinarum, praefecti cuniculorum. Magister operarum in omnes fossores imperium exercet, exceptis Monetariis, Argentique purgatore; per penas quoque in negligentes operas animadvertit; controversias circa fodinas ortas dirimit; ius fodinarum petentibus dat confirmatque, fodinas metitur earumque terminos statuit; quid in una quaque fodina faciendum docet, et praescribit, cui omnes caeteri operarum praefecti rationem de pecunia praecedenti hebdomade expensa reddunt, quam Scribae codici consignant. Hunc fabrum lignarium esse oportet ut possit puteos exstruere columnas collocarc, ac facere substructiones. que montem suffossum sustineant. ne fossores obruantur, cuniculos perforare, ad aquas ex venis, saxorumque commissuris promanantes alio derivandas: debet:et venas cognoscere, et fibras ut utiliter fo, diant puteos effossamque materiam, unam ab altera discernat, aut per se, aut per alios solitis iam praeceptis de Iuratis instructos; cognitionem praeterea habeat lavandi, depurandi, coquendique metalla; tandem quicquid fossoribus ad labores necessarium est, suppeditet, ferrum ad instrumenta, coria ad vestes sevum ad lucernas, etc.

Iurati debent esse bonae fidei viri, reique metallicae periti, quorum quidem numerus pro fodinarum multitudine assumitur. Horum officium est, fodinas invisere, quid agatur actumque sit, inquirere, de machinis, substructionibus, novisque fabricis faciendis consultare, caeterisque omnibus, quae bonum fodinarum concernunt, deliberare: fossionum in duris, asperis, et saxosis locis; item in mollibus, argillaceis similibusque labores subeuntibus iuxta Arithmeticae proportionis leges solvere. Item negligentes, fraudulentos aut furaces, pro delicti gravitare punire. Iuratis denique absentibus Praeses omnium nihil propria auctoritate decernit.

Ad Operas quod attinet, hoc pacto labores suos transigunt: Diei naturalis spatium iis dividitur in tres partes, ita ut singula spatia temporis septem horas comprehendant: Primum septem horarum spatium incipit ab hora quarta Astronomica, et durat usque ad undecimam. Secundum incipit ab hora duodecima: et durat usque ad septimam pomeridianam, que censentur esse operae diurne. Tertium incipit ab hora octava, et fini, tur hora tertia post mediam noctem. Tunc autem sive ex puteis hauriant aquam, sive venam fodiant, ad nocturnas lucernas perpetuo vigilant; et ne vigiliis aut lassitudine dormiant, cantu nec rudi prorsus, nec iniucundo duros solantur labores, ad quos subeundos campanae sono admonentur, quo dato vicatim hinc inde ad labores sese accingunt: Cum vero septem horae fuerint finit, tunc dato signo novo, velpulsu tabellarum, quo percepto subterranei fossores faxis illiso malleo dant signum in interioribus montium cuniculis laborantibus laborem esse finitum; quamvis etiam sevi in lucernis proximus defectus luculentum illis completi temporis signum sit.

LATIN transcription

CAPUT II.

De Morbis Fossorum.

Cum subterranei cuniculi malignis Mineralium spiritibus conferti sint, fieri non potest, quin subinde fossores insolitis morborum generibus infestentur: Unde pro diversitate aquarum, halituum, aerisque, diversos morbos nasci necesse est quorum alii affligunt artus, alii laedunt pulmones, oculos alii denique exitiali quadam, et suffocativa vi protinus eos interimunt. Aquas frigidior, quae in puteis profundissimis stagnare solet, ut plurimum crura, nervos vitiare solet unde nisi ocreis inhunc finem factis se tueantur, in conclamatas pene infirmitates ut incidant, necesse est. In fodinis vero siccis, et humiditatis expertibus, maius ipsis malum imminet: dum enim terram continuis concussationibus exagitant. et ad venarum ductus detegendos metallicarum glebarum matrices altius adoriuntur, fieri non potest, ut medium variis pulverum effluviis non inficiatur, que una cum are hausta pulmonibus, que insinuata primo asthma, id est, spirandi difficultatem, deinde phthisin generant; Quae si praterea corrodendi vi polleant, tunc exulceratis pulmonibus diram tabem gignunt. Quin etiam cadmiae quoddam genus est, quod operarum pedes aquis madidos, itemque manus exedit, pulmone et oculos laedit: unde multi pedes non solum ocreis, sed et manus chirothecis faciem vero ve, sicis muniunt, ne pulvis iis nocere possit: Hac ratione confectores minii, apud veteres Romanos contra Mercuriales spiritus sese muniisse Plinius tradit.

Accidit nonnunquam, ut saxa metallica igne adhibito frangere, et rumpere cogantur fossores, quod dum faciunt, nisi a fumo tempestive se subducant dici vix potest, quam monstruosa morborum genera, quae proximam illis necem adferunt incurrant: In his quippe aer mirum in modum inficitur veneno quodam subtili, et spirituoso, quod ex venis, commissurisque glebarum metallicarum ignis vi expressum, diffusumque exhalat; hoc si fornicibus fodinarum sub formatutiae, pompholygis, aut fuliginis adhaeserit , ac deinde cum tempore in lacunas deciderit, maximum sane fossoribus aqua istiusmodi lethiferis spiritibus tincta damnum adfert. Experientia siquidem docuit, quod si stagnantium huiusmodi aquarum lacunas vel iactu lapidis commoveris, spiritus virulenti, qui inde protinus evolant, quem cumque offenderint, sine ullo remedio conficiant: idem fumus igne nondum extincto symptomatis prorsus exoticis praestare compertus fuit: corpora enim fossorum isto veneno infecta continuo ita turgescunt, ut omni sensu et motu destituta sine dolore intereant: qui vero se infectos sentiunt, dum scalarum adscensione saluti consulturi fugiunt, interim praevalescente veneno manibus, pedibusque ita in globosam formam tumefiunt, ut dum se scalarum gradibus tenere amplius non queunt, ex scalis delapsi, vitam infelici morte commutent. Fossores, itaque multorum morte cautiores igne intra fossas exstructo ad biduum integrum sese a fodinarum ingressu continent, donec lethiferum virus per aerem diffusum igne paulatim consumatur.

Rursus ubicunque Arsenicum, Auripigmentu, Sandaracha, similesque venenosorum Mineralium matrices reperiuntur; ibi aer sese offert tanto perniciosior, quanto virulentioribus dictorum mineralium. una cum Mercurialium venarum halitibus imbutus fuerit; quemadmodum Agricola refert, in specubus ad Planam oppidum evenire, qui certis anni temporibus, halitum ex acidulis emittunt lucernas extinguentem, et si quis diutius ibi manserit, necantem; alibi depressis puteis sulphurata, et aluminosa putearios enecant. Huiusmodi spiritus in Neapolitano Agro iuxta lacum Agnanumin Antro quodam, (Canum vocant) exhalant, quod canes exigua mora ibidem detentos statim stupidos et veluti exanimes reddit, diutius vero detentos prorsus suffocat. Tales hiatus quoque in Agro Tyburtino et Volaterrano, uti in nostra Hetruria et Latio exposuimus, reperiuntur, qui et homines. et animantes incautius accedentes interimunt. Vide quae in Quinto Libro fusius de hisce discurrimus. Talis itaque proprietatis lethiferae sunt halitus illi, qui subinde ex novis effossis cuniculis magna fossorum strage occurrunt.

LATIN transcription

CAPUT III.

De cura morborum metallicorum.

Quemadmodum omnes Morbi metallici oriuntur, vel ex vaporibus virulentis metallorum, vel ex fumosis halitibus aerem inficientibus, natura et proprietate diversis, ita quoque diversissimos morbos in subterraneis fossoribus efficiunt: Alii enim pulmones, stomachum alii quidam cerebrum, nonnulli articulos; non desunt qui hepar, renes vesicam petant in quibus deinde per continuam aeris infecti insufflationem, vel intus calore nativo, non secus ac ignis vi intra Alembicum, iam sublimantur, modo praecipitantur, nunc in alias, et alias partes distillatione derivantur, unde exoticae fiunt coagulationes, corrosiones, putrefationesque, ex quibus cunctorum morborum seminaria originem habent. Quomodo itaque hisce se fossores metallorumque coctores munire, et praeservare queant, paucis, quantum ex Medicis, qui conducto stipendio curam habento perarum metallicis morbis subiectorum, intellexi, osten, dendum duxi.

Ad triplicem itaque methodum revocari potest metallici morbi cura: Ad prophylacticam diaetam, et genuinam medicamentorum rationem. Propbylactica ita se habet: Qui nondum infectus est, is excellentissimum, etfpecificum medicamentum seligat ab essentia tartari, cuius haec est compositio. Misceantur simul liquor tartari, laudanum papaveris, oleum ex colcothare elicitum: est autem colcothar nil aliud, quam vitriolum ad rubedinem calcinatum: quae distillata liquorem praestabunt qui trium granorum dosi quoliber semestri sumptus ab omnibus venenosis metallorum vaporibus, halitibusque liberum, immunem quereddere dicitur. Qui vero iam putrefactionem ex corrosione metallicorum halituum inciderint, iis maxime praescribi solet Balsamum vel ex vitriolo vel ex urtica, aut chalybe eductum. Abstrahunt a vitrioli ita parant; Abstrahunt a vitriolo phlegma suum tam diu, donec fiat mellis instar dulce, et ad purpureum colorem inclinet; dosis est una gutta in aqua Veronicae.

Balsamum Urticae sic parant: Sal ex urtica extractum in sua aquositate tamdiu rectisicetur per ignem moderatum cinerum, vel arenae, aut etiam roris, donec olei pinguedo conspiciatur, quae a suis faecibus separata, quotidie trium guttarum dosi exhibeantur in aqua Veronica.

Balsamum Magnetis sic paratur: Magnes in alcool, id est, in pulverem tenuissimum redigatur, cui superimposita aequali pondere limatura chalybis in vitreo vase quam optime lutato coquatur, in oleitate cinerum Isatis herbae; postea accipiunt limaturam. seu scobem magnetis, quae in eam vino rectificato tam diu digeratur, donec vinum rubescat: Separato itaque vino a rubedine, in fundo balsamum magnetis reperiunt, quod sumpta dosi supraposita, nullum membrum putrefieri permittit.

Diaetam peragendam fossoribus hac cura praescribunt: ur videlicet homines metallicis et subterraneis laboribus fodinarum occupati, cibos suos, quantum fieri potest, Sale petrae condiant Simili ratione aromatum loco utantur sale aluminoso, quod quidem ex alumine extractum nil salsedinis habet, imo cibos optime condit.

Contra Asthma non putridum, quod Metallici ut plurimum ex Mercurialibus halitibus contrahunt, praescribere solent aquam panis porcini, unicum contra pulmonum vitia remedium: est enim vis eius mirum in modum diaphoretica; Si enim affecta membra, id est, hepar, ventriculus, pulmo in 未喂伪蠁慰蟻渭萎蟽蔚喂 conserventur, eis nulla nocebit spiritus mineralis virulentia, et si quod damnum illis illatum est, id per vim diaphoreticam expellunt, uti mucilaginem, resinam, aut tartarum quae cum diaphoretica seu sudorifera vi, neque in vesica aut renibus calculus, aut arena consistere possunt: Est enim sudor in huiusmodi infirmitatibus summum praesidium.

Non desunt alia domestica remedia tam pro iis, qui in subterraneis cuniculis metallis eruendis operam dant, quam pro iis, qui lavandis, depurandis, excoquendisque metallis operam dant; Nonnullis maxime in usu est theriaca, aliis metallica remedia ex sale, alumine, sale nitro, salpetra, vitriolo, tartaro confecta, quorum ope, usuque maximum levamen se sentire fossores fatentur; quod utique non alia de causa fieri existimo, quam ex sympathica quadam affectione, qua similia intra corpus suscepta collectaque metallicorum effluviorum corpuscula ubi confluxerint, mox una quoque secum humores abstersiva vi salium per naturae se, cessus educant. Sunt quippe cuiuscunque tandem generis salia, ubi rite depurgata, et in suam puritatem redacta fuerint, insignecontra maleficos mineralium halitus Alexipharmacum; totum enim, quod in salibus malignum latet, est ex heterogeneis malignantis naturae glebis, quibus miscentur. conflatum.

Iterum contra huiusmodi pestiferum subterranearum fossarum erem. optimi, et praestantis ini, antequam ingrediantur fossores haustas, vel iusculorum praepinguium sumptiones cum butyri, caeparum nucumque iuglandum esu. Nonnulli Zeduariam, aut alterius specificae qualitatis radicem ore masticant. Quidam etiam contra Mercuriales spiritus aurea folia ore tenent: Uti enim Mercurius aurum naturali appetitu mirum in modum ambit, ita quoque aureis foliis inhaerens spiritus, ultra non tendit. Contra pulmonis vitia, vel ipsum balsamum vel flores, aut butyrum, ut vocant, sulphuris, mirificam vim habent ad depurgandos pulmones, maxime ubi in hydropem inclinaverint. Contra peripleumoniam maxime prodest, si semilibram aquae melissae cum una libra tartari, una cum vino rubro melioris notae, admixtis baccis iuniperi. Floribusque cichorii, in aquam distillatione resolveris, quam quotidie cum vino generoso dosi quatuor drachmarum sumpseris. Caetera vide apud Paracelum, Agricolam quae hic scripsi, ab iis, qui fodinis praesunt Medicis, mihi concredita fuerun.

LATIN transcription

CAPUT IV.

De Remediis, quibus malignus aer in cuniculis metallicis purgantur.

Duo maxime Natura opposuit obstacula, quo minus ex desideratis montium thesauris homines perfectam felicitatem consequerentur, ut proinde Natura in hoc non tam se matrem, quam novercam exhibuisse videatur: Quorum primum est inexhausta stagnantium aquarum colluvies qua uti venarum metallicarum tractus ad ulteriorem fossionem impeditur, ita quoque incredibile Rei Metallicae damnum confert. Alterum, sunt virulenti, et exitiales prorsus metallicarum venarum sive vapores, sive halitus, queis non solum 渭蔚蟿伪位位慰蟻蠉尉喂蟼 impeditur, sed et operis seu fossoribus, si non repentinam mortem, saltem uti in praecedenti capite ostendimus, inevitabilia exoticorum morborum genera, magna miserorum hominum strage conferunt. De hoc primo, de illo Naturae incommodo postea disseremus.

Quaeritur itaque primo, Quanam arte, et industria viralentus fodinarum vapor halitus expurgari, et fodinae a tanta peste, cum salute operarum liberari queant? Non desunt, qui putent, primo id fieri posse rogo ex salutiferis lignis extructo. Ego vero dico, tantum abesse, ut istiusmodi consilium quicquam remedii afferat, ut potius tum fumus tum calor in tantis angustiis concentratus, maiora pericula, maiusque malum, imo viciniorem letho portam aperiat. Legerant ipsi forsan, Hippocratem integras urbes salutiferorum lignorum rogis per vicos, et compita dispositis, a peste liberasse, quod et nosin nostro Tractatu de Peste fieri posse prae, scripsimus; ac proinde idem in profundissimis Terrae locis fieri posse cogitarunt. Sed aliud est in longe, lateque externi aeris magno mari hac industria uti, aliud intra conclusa Terrae viscera, ubi id fieri nulla ratione posse, ex duobus capitibus luculenter ostendo.

Primo. quis nescit, ignem in subterraneis locis nisi suis caminis instructus fuerit, durare non posse, vel si prope vicinum putei inferioris ostium exstruatur, ita omnia fumo replere, ut is operas multo compendiosiori via, quam vel vehementissimi veneni halitus ad portas mortis suffocatione deducat. Ignis sine aere vivere non potest, vel si aerem sufficientem non adipiscatur, fumosusque deque vertit omnia cum: extremo laborantium exitio. Accedit hisce, quod rogus instructus in abditis Terrae latebris tantum abest ut aerem pestiferum consumat, ut potius halitus, vaporesque, qui primo intra matricum receptacula sopiti iacebant, caloris vehementia excitet. Eorumque sublimatione rarefactos per universos fodinarum meatus aerem virulenta facultate tingat et inficiat. Experti sunt summo suo malo nonnulli fossores huiusmodi malum, qui accensis luminibus, dum in loca sulphure obituminosis vaporibus referta appropinquarent, totus aer in fodinis existens inflammatus, partim suffocatos, partim exustos extinxerit; quod et usu venit in nonnullis, qui puteos fodientes simili vapore eos invadente, in momento exstincti fuere. Rogum itaque in fodinis exstruere, tantum abest, ut virulentum aerem consumat, ut potius eum excitis calore aliis , aliis que ex venis metallicis, halitibus, mirum inmodum augeat.

Quodnam itaque contra tanta mala remedium? Scio plerumque aerem in fodinis follium subfidio expurgari solere; Sed nisi id negotium recte instituatur. Non multum emendationis conferet, si enim extrinsecus aer aliunde non attrahatur,et putridus ex alia quapiam parte non aperta dispellatur semper eundem aerem quieto am aere temanere necesse est.

Duplici itaque via aerem expurgari posse existimo; vel follium ope, vene ullo follium usu. Quod antequam ostendam, scire Lectorem velim, aeri ita a Natura comparatum esse ut:

quam vis ex uno loco ad alium subterraneum locum ruens aer admitti possit, nisi tamen putidus hic aer aliumlocum habeat, quo se recipiat, alius externus admitti nunquam poterit, quem tamen si invenerit, is mox recedendo aeri externo locum praebet. Et innumeris id experimentis comprobari posset, si omnibus vulgo notum non esset. Ut itaque aer dispellatur , duo orificia eum tenere necesse est: unum, quo recens et extrinsecus insuffletur: alterum, quo exsuffletur. Quae cum ita sint, talem machinam in fodinis disponere posses.

Fiat ex solidissimo ligno Cista ABCD, pro magnitudine follium EF ampla, ita undique conclusa ut ne minimam quidem putidi aeris portiunculam admittat. Ad hanc cistam deducatur cuniculus, seu canalis N, implantatus Cistae in loco G, deinde alius canalis ex latere montis in loco V, qui pariter sit implantatus cistae Anemicae sive ventosae ABCD. Deinde eleventur folles per hominem ad id muneris constitutum, eo artificio, quod Figura ostendit; Et fiet ut elevato alterutro folle aer externus per canalem NG. attractus insinuetur intra cistam ABCD depresso vero alterutro aer per canalem sive cuniculum e, expellatur foras; atque hoc pacto fodina semper novum acrem, tum ad refrigerium operarum, tum ad auram malignam dissipandam obtinebit. Si vero in alios quoque fodinarum ambicus per sua spiracula derivare velis, poteris id facillime praestare per novos canales ex cista ad diversos cuniculos directos. Potest haec machina quoque moveri per rotam, si copia labentis aquae adsit.

Nota tamen hoc loco: folles fundo suo ita coagmentari debere ut ventum intra se per assaria que vulgo ventilia aut animellas, Graeci 峒�谓蔚渭慰纬蠈蠂位伪蟼 vocant , attractum contineant quae fundo follium ita inserantur, ut quando unus follis elevarur, illud aperiatur, depresso folle claudatur. Cista aurem septo quodam intus dirimatur, ne ventus attractus ab uno folle ab altero retroagatur, sed unusquisque ventum pellat intra receptaculum unicuique proprium, ex quo deinde is intra canalem seu cuniculum dispellatur. Sed haec in executionem ingenioso artifici mandanda relinquo. Secundus modus hic est; si rivum in aliqua fodina repereris, poteris eius ope, meliori ratione aeris malignitatem corrigere, hoc modo:

Fiat in loco fodinae constituto et proportionato camera cuiuscunque amplitudinis? ABCD. uti in Figura secunda apparet; intra huius concavitatem altiori fornice, rivus per canalem, deducatur (supponimus enim rivum ex altiori loco dimanare): rivus vero derivatus per canalem K, usque in saxeam superficiem ST, (aqua non nisi duos palmos distabit) praecipitatus uti magno impetu in modum cataractae praecipitabitur, ita quoque ingentem ventum excitabit, qui contineri nescius, qua data porta per canales FG, elapsus fodinam novo aere implebit, et virulentam auram ita dissipabit, ut nulli amplius nocumento esse possit. Estque hic modus altero tanto exquisitior, quanto maiorem humidis simi venti copiam exspirat. Accedit et hoc emolumentum, quo sicuti rivus, ita ventus perpetuus sit, nulliusque hominis opera res diu noctuque peragatur. Ne tamen cum tempore camera aquis repleatur in latere epistomium C ponatur, ex quo quantum aquae intrat, tantum exire possit.

Tertius modus, quo sine follibus aliisque instrumentis negotium institui posset per solos cuniculos, si videlicet ex latere vel occidentali vel orientali, aut aliquo alio loco cavernae fiant AB, quarum orifici aquem libet entum. cui mons potissimum expositus est, in superficie extrinseca montis respiciant: Hinc enim vento flante, V. gr, orientali ventus orificium A penetrans non quiescet, nec se sistet, donec per oppositae plagae etiam ad aliquot milliaria dissitae orificium B exeat: Atque hoc pacto fodinae perpetuo suo ad purgationem aurae putidae faciendam vento ob continuationem cuniculorum, ab uno orificio ad alterum, gauderent: Ventus enim ubi exitum sortitur. Non quiescet, sed auram continuo flatu agitabit:agitato aurem aere, venenosus halitus utpote dissipatus consistere non potest. Quemadmodum Ventus inter praecipua sua munera, ad hoc a Natura destinatus est, ut aerem pestiferis halitibus tinctum purget, et dissipet, ita quoque in intimis terrae visceribus, si ventus admitti possit, quo fodinae ventilarentur certe aerem emendari necesse est. Unde multiplici modo, et ratione ventira constitui possent, quae vento proruente perexterna orificia incitata, praesertim si perstrictos canales transeat aerem valde defaecatum frigore reddere possint. Ubi enim frigicum est ibi halitus retroacti distensionis su locum obtinere non possunt. Unde eadem de causa, ubi aquarum subterranearum Cataractae reperiuntur, ibi de nociva aura nemo sibi timere potest. In siccis itaque fodinis et calidis maximum fossoribus periculum imminet, quae si dictis modis vento refrigerentur, iam tolerabilem magno fossorum bono proventuumque emolumento reddent.

LATIN transcription

CAPUT V.

De modo exhauriendi aquarum colluviem, quae fossoribus magno impedimento sunt.

Alteram avaritiae Mortalium, quo minus ad intima Auri. Argenti, caeterorumque Mineralium gazophylacia penetrent , fraenum Natura obiecisse videtur; et est, stagnantium aquarum in subterrestribus fodinis colluvies: quae quidem tanto est perniciosior, quanto maiora occurrunt in ea evacuanda impedienta. Primum est profunditas aquarum, quam si antllis aut coriaceis saccis exhauseris, quo eam derives, vix sine novo canali perfosso, dispicias. Alterum est, angustia locorum, quae omnem hydraulicarum machinarum dispositionem impedit, et cum ut plurimum ferro adornentur ei confestim obicem ponit mineralium aquarum acrimonia, qua exiguo tempore ferramenta non solum exeduntur, sed et in scoriam cum totius machinae dissolutione abeunt, Agricola l. 4. de re metallica varia quidem instrumenta, et hydraulicas machinas proponit quarum tamen vix ullae in magnis istis fodinarum gurgustiis ob laboriosam earum structuram, usum habent: uti enim ingentibus expensis construuntur, ita quoque tum ob ferreas catenas, haustra ferrea, perticas ferreas, quibus agitantur, tum ob mineralium aquarum acrimoniam, saliumque edacitatem diu durare non possunt. Accedit locorum angustia, quae sine magnis sumptibus, ut machinarum capaces sint, dilatari nequeunt; neque antliae, quibus, ut plurimum utuntur, durare queunt; cum qualicunque tandem metallo conficiantur, semper minerales aquae illis inimicae, in eas rodendo tamdiu agent, donec vel aerugine, vel rubigine consumantur. Unde ex puro ligno, aut lateribus coctis illa construere oporteret, ut subsistere queant. Vitriolatae aquae, ubi ferrum, aut aes, cuprumve repererint; statim ea adhaesione corpusculorum ad ultimam usque scoriam rodere non cessant: Nitrose vero aquae matricem, piulcumque Antliarum, mox ubi quieverint, lapidifico succo ita vestiunt ut amplius vix extrahi possint.

Est et aliud impedimentum, quod post aquam exhaustam vel novus canalis fodiendus sit ut extra derivari, vel per fodinae puteum, quod plerumque fit, coriaceis saxis extrahi queat: sed ne sic quidem magnum emolumentum exspectari potest, cum ex fossis, occultis plerumque scaturiginibus implentur, quantum extraxeris aquarum, tantum ex scaturiginibus fossae novae aquae accedant; Accidit etiam, ut aquarum metallicarum pondere sacci seu bulgae coriacea plerumque rumpantur. Quocunque itaque te vertas. semper alia, aliaque impedimenta reperiuntur: Labor tamen improbus uti omnia vincit, ita quoque vel venarum obstructione, vel aliis medi is, modisque invitae Naturae tandem fraena iniicit ut intento suo potiatur. Antliis, et coriaceis saccis res in Hungaria, uti mihi scribitur, peragitur..

Unum restat, quo pro meo quidem tenui iudicio rem meliori modo confici non posse existimo, quam si fossarum profunditas una cum putei, quo intra fodinas descensus datur, altitudine ad libellam prius cum respectu ad exteram monti declivitatem examinentur. Si itaque fossa altior, sive profundior, aut aequalis fuerit campestri cuidam planitiei, tum enimvero oleum operamque perdis in aquarum ex fossa aliorsum derivatione, aliudque non restat consilium nisi ut per putei orificum foras extrahatur; si vero campestris aut vallestris planities profundior fuerit, tunc spem habebis, aquam per canalem data opera factum extrahendi. Qui vero suctu, aut attractu machinarum hydraulicarum ope negotium confici posse existimant illi non nisi speculationibus metaphysicis fulti, rem expediri posse censent; ubi enim aquam in receptaculum aliquod extraxerint, quo eam derivabunt? Relinquendus itaque mos est et consuetudo diuturno usu in diversis Europae metallorum fodinis introductus: cum enim ad huiusmodi necessitatibus succurrendum, ingenia hominum maxime ad aliquid inveniendum, quo a tanto Naturae incommodo se liberare possint, quotidie acuantur: nihil autem huc, usque, quod plene Metallurgorum votis satisfaciat, praeter ea quae diximus instrumenta, et machinas certe ea usurpanda sunt, donec DEUS OPT MAX aliquid aliud inspiret, quo res desideratum exitum sortiatur.

Atque haec quidem dicta sint de iis aquis, quae in visceribus fodinarum collectae exitum ob dictas causas non habent. Si vero aquae illae commode derivari possent ad os inferius putei, tum maiori commoditate per instrumenta, que Agricola .4. praescribit, educi possunt. Ne vero catenae, etferramenta machinarum ab mineralium aquarum edacitate consumerentur, illa oleo ex plumbo, extracto probe innuncta, omnem consumptionem durare possent. Cum nihil si, in rerum natura, quod ferramenta etiam marino submersa liquore, ab omni corrosio, ne et rubigine, liberiora conservet, quam dictum oleum. Sed cum maiori huius olei copia ad tot catenas, et ferramenta tingenda quam expensae tolerent; opus sit, ita quoque ad negotium conficiendum non exiguam difficultatem habet.

Atque haec sunt impdimenta, quae Metallurgiam subterraneam una cum insigni, et irreparabili damno impediunt: et sunt siccitas et humiditas fodinarum, cuniculorumque. Siccitas e calore, et consequenter virulentis simis halitibus magnam fossoribus ruinam molitur. Humiditas vero, inaccessis fodinarum venis obicem ponit, nisi conferta operarum multitudine, ea, qua solent, industria exhauriatur: ubi enim aquarum dominatur humiditas, ibi sine nocumento opere subsistere non possunt: figurae tamen aliquomodo prodest hoc enim uti et aquarum, earumque commotione omnis mineralis aurae virulentia proscribitur, nisi aquae longo tempore immotae, et stagnantes cutem ex venenoso halitu contraxerint; quae tamen multum obsunt, nisi ipsa agitatione aquae depulsae alio se receperint. Accidit enim, ut subinde in huiusmodi fossis vel proiectu lapidis virulentae aquae vapor adstantibus irremediabile malum adducat.

LATIN transcription

CAPUT VI.

De multiplicibus Venarum fibrarumque mineralium ductibus.

Expositis iam impedimentis. et obstaculis, quibus speratus metallicorum hominum fructus conatusque luditur, nihil restat nisi ut iam intimius nos insinuantes, sinus quoque uterosque fossilium conceptui ortuique dicatos scrutemur, quas Plinius, Dioscorides, Vitruvius, Albertus, Agricola, venas vocant, iuxta illud Ovidii: Nunc quoque iam veteris percepto semine venae Arva rigent, auri madidis pollentia glebis.

Sunt autem venae Mineralium seu Metaorum nihil aliud, quam vasa quaedam, seu receptacula materiae, quam a folium formationem, ceu materni uteri ad prolis propagationem concipiunt, transumpta similitudine ab animantium venis. Quemadmodum enim hae singulis membris dispertiuntur, atque pereas ex iecinore sanguis in universum hominis corpus diffunditur: sic illae disperguntur tum per totum Terrae globum, tum vel maxime per montanos locos, aquis per eas manantibus, et effluentibus. Praeterea sicuti singulae venae aliam venularum feturam connexam habent, quas capillares vocant; ita quoque venae metallicae venulas adiunctas habent, ex commissuris saxose materiae mineralis exortas, quas et fibras vocant; quamvis contraria ratione fundant humorem; venae corporis humani sanguinem in capillares exonerant venulas: contra venulae metallicae conceptum humorem in venas maiores diffundunt; de quibus vide Senecam l.3. Nat quaest c.15. L, ubi hanc venarum analogiam non eleganter minus, quam erudite describit. Siquis venarum venularumque fibras rectius consideraverit, is intra saxorum commissuras, non secus ac absolutissimam arboris invarios ramos divisam intuebitur imaginem.

Est autem multiplex venarum differentia, sive longitudinem sive latitudinem, aut altitudinem spectes; unde triplex eas denominandi forma resultat; ut ali sint profundae, alia cumulate aliae. Profunda summa Telluris superficie in imam eius sedem descendit. Dilatata, veluti medium inter terrae superficiem, eiusque profundum sub terra latens in multum se spatii dilatat. Quae vero magnam alicuius loci partem occupat, in longum et latum ducta, Cumulata vocatur. Quod autem est medium inter duas venas, Intervenium nominatur. Rursus Profundarum venarum aliquae passum unum sunt latae: aliae duos cubitos; quaedam unum, nonnullae pedem, quas omnes Metallurgi vocant latas, quae in nonnullis locis subinde usque ad duodecim passus extenduntur. Quaedam etiam tantum modo latae sunt palmum unum, aliae tres digitos, duos alia, quas angustas vocant.

Dilatatae vero inter se differunt altitudine: earum enim aliae passum unum, aut duos, aut plures sunt altae, aliae cubitum, pede mali, aliae semissem, quas omnes altas vocant: quas vero humiles vocant, aliae sunt palmum, aut tres digitos, vel duos vel unum, ut in Figura apparet: quae iterum varie dividuntur, ita ut aliae sint recte, aliae curvae, quaedam obliquae et tortae, aliae transversae, circulares quarum omnium differentias hic typo, ut longiori descriptioni parcamus, exhibemus. Quid vero sinem, caput et caudam venarum vocent Metallurgi uti passim notum est, ita ulteriori expositione non indiget.

Sumuntur praeterea venarum differentiae ex partium Mundi situ, ita ut aliquae ex Oriente in Occidentem, quaedam contra ex Occidente in Orientem, nonnullae ex Austro in Boream, et contra ex Borea in Austrum extendantur, aliae denique intermedias cardinalium punctorum plagas servent, quae initium suum a saxorum commissuris sortiuntur;quae si v. gr. occasum versus vergant in profundum, vena dicetur extendi ex Oriente in Occidentem, et sic de caeteris; quae valde tamen inter se discrepant; dum aliae ex summo montis vertice per devexum descendunt in vallem, aliae contra adscendunt. Qua omnia vide apud Agricolam fusius tractata.

LATIN transcription

CAPUT VII.

METALLOGNOMIA,

SIVE

De signis metalli latentis, et qua arte Metallorum venae cognoscantur.

Uti hoc sagacis est ingenii argumentum, ita quoque pari mentis industria tractandum est. Cognoscuntur itaque variis modis latentium metallorum thesauri; voco thesauros: quia quicquid in humani generis conservatione, tum ad splendorem et magnificentiam, tum ad necessariorum usum pertinet, ex subterraneis gazophylaciis originem suam nanciscitur, quae alibi fusius prosecuti sumus. Sed iam instituti nostri filum arripiamus.

Subterraneae Metallorum vene triplici ratione innotescunt: Modo naturali, artificiali, et casu. Modo Naturai primo per vapores, et halitus metallicos: Secundo, per montium, herbarum, arborumque in eis constitutionem: Tertio, per venarum ab imbrium, torrentiumque defluxu detectionem: Quarto, per flumina, quae ramenta metallorum ut plurimum secum abrasa devehunt. Modo artificiali, per aquarum mineralium, limique fluminum, lacuumque distillationem. Chymico more peractam: secundo, per virgulam divinatoriam, de qua paulopost. Casu, per arborum eradicationem, sylvarumque incendia per fluminis cadentis, saxaque findentis violentiam; Secundo, per aratri, sulcorumque campestrium demolitionem; Tertio, equorum, porcorum, aprorumque terram fodicantium ope: Quarto. per foliavitium, quas spiritus auriferi in aureum colorem tingunt, uti sepe saepius in Hungaria comperirur. His itaque propositis, iam telam prosequamur. Signa itaque quibus Metallicae venae deprehenduntur, sunt sequentia, partim ex Agricola, Cardano, partim propria experientia compert. Dico igitur primo, Metallicas venas interdum vi aliqua (quam si casum, seu fortunam dicere malis, perinde est) sine hominis industria et labore aperiri non uno modo. 1. Eas cute nudat torrentis impetus, id quod olim accidit in Fribergi Argentariis. 2 Vis ventorum radicitus extrahens, etextirpans arbores, quae supra venas creverunt. 3. Abruptio saxi monte: Id vero abrumpit vel diuturnus, et largus imber. Vel terraemotus. vel ictus fulminis, vel violenta nivis devolutio, vel impetus ventorum. Virg. lib. 12 Aeneid.

At veluti motis saxum de vertice praeceps

Cum ruit avulsum vento, seu turbidus imber

Proluit, aut annis solvit sublapsa vetustas

4. Aratrum venas retegit: aratri enim vomere glebas auri excisas esse in Galec, Iaustimus memoriae tradit 5. Sylvarum incendium metalla prodit, quod Argentariis Hispaniae accidisse scribit Diodorus Siculus. Hinc Lucretius lib. 5. de Natura rerum:

Quod superest, et atque aurum ferrumque repertum et,

Et simul argenti pondus, plubique potestas,

Ignis ubi ingentes sylvas ardore cremarat

Montibus in magnis, seu coeli fulmine misso,

Sive quod inter se bellum sylvestre gerentes,

Hostibus intulerant ignem formidinis ergo:

Sive quod inducti Terrae bonitate, volebant

Sive quod inducti Terrae bonitate, volebant

Pandere agros pingues, et pascua reddere rura:

Sive feras interficere et ditescere praeda.

Nam fovea, atque igni prius est venarier ortum,

Quam sepire plagis saltum, canibusque ciere.

Quidquid id est, quacunque e causa flammeus ardor

Horribili sonitu sylvas exciderat altis

Ab radicitus, et terram percoxerat igni;

Manabat venis ferventibus in loca Terrae

Concava conveniens argenti rivus, et auri,

Aeris item et plumbi.

6. Denique venas reserat alia quaepiam vis: etenim equus (si huic narrationi fides habenda est) Goselariae venam plumbariam ungula patefecit. Istis igitur modis fortuna nobis venas largitur. Dico Secundo, Reconditas fossilium vennas posse humana arte, modis, qui sequuntur, investigari. 1. Observandae sunt scaturigines fontium, quae a venis longe abesse non possunt, quod ex ipsis earum aqua manet. 2. Spectanda sunt fragmenta venarum, quae torrens ex terra eruit; Longinquitas enim temporis aliquam eorum partem rursus obruit terra. Verum huiusmodi fragmenta, si supra terram iacuerint aut sint levia, venae ab ipsis plerumque absunt longius, quod torrens extracta procul a venis abripuerit, et ea propellendo. levia fecerit: sin terrae infixa vel aspera fuerint, ad venas proprias adsunt 3. Situs etiam considerandus; nam is in causa est. quod et venae magis, aut minus terra obruantur, et fragmenta longe, aut minus longe protrudantur. 4. Observandae pruinae, quibus omnes herbae candicant his exceptis, quae crescunt super venas: Venae enim quia siccum exspirant calidumque halitum , pruinae concretionem impediunt; quo igitur loco herbae humidae non congelant pruinas, subest vena, quae si spirarit valde calidum, fert ea terra humiles herbas, et colore sublanguido. 5. Indicium venae latentis est si arborum folia tempore verno livida sint, vel sub coerulea; si rami, praesertim superiores, infecti nigrore, aut alio colore minus naturali. Si stipites bifidi, si rami nigri, aut discolores: ea namque opera efficiunt calidi et sicci venarum halitus, qui ne radicibus quidem arborum parcunt, sed eas adurentes prorsus infirmas reddunt: Qua de causa vis ventorum frequentius huius generis arbores dat ad casum, quam reliquas. 6. Montium cacumina, quae ad Meridiem tendunt, radicibus ad Boream spectantibus. argumentum metalli praebent, et maxime argenti, cuius fodinae feraciores recta ex Oriente in Occidentem tendere solent. 7. Color Montium, et lapidum, ac terrae, non solum metallica ibidem esse, sed et qualia sint docet: iridis fit ab aere, niger ab argento, et auro; purpureus a pyrite, lividus a plumbo, et ferro; luridus a chalcantho. Et similibus eiusmodi succis; cinereus et obscurus a sulphure. 8. Recenseri et odor potest inter venarum signa: cum enim duos eiusdem montis lapides simul attriveris si metallum monti subest, olent sulphuris non parum. 9. Montes steriles metallici omnes sunt: nam humor absumitur intus, unde plantae generari nequeunt, et mali halitus iam natis etiam plantis vitam eripiunt. 10. Graviores etiam lapides, aut terra, quam ratio postulet, certum est metallicae materiae argumentum. 11. Si aliqua etiam parte nimis splendeantapides vel solidi existentes non careant omni splendore, subesse materiam metalli certo scias. 12. Lapides si igne liquefeceris, deprehendes simul, et metallum adesse, et genus ipsius, et quantitatem. 13. Aquae etiam effluentes levem quandam huius coniecturam afferunt, quae si odorem aut colorem prae se ferant alienum, haud dubie metallum in monte esse pronunciabis. 14. Fundam quoque alvei diligenter explorabis, nam partem metalli invenies: vix enim fieri potest, ne longo temporis progressu, aliquid semper addente die, ex descensu gravioris partis, vestigium metalli non appareat. 15. Praeterea montium rimae indicant acres metallicorum halitus 16. Ad hac non desunt plantae, qua metallorum societate gaudent, rarae illae quidem, at, quo rariores, eo, adsint, evidentius testimonium illorum praebent. Generatim tales sunt, quae fructum non edunt, aut exiguum; Iuiperus humilis, hedera, caprificus, pinaster etiam: et aculeatarum pleraeque. Sunt etiam folia arborum aut pallida, aut decidua, et trunci exiles, marcentque omnia. 17. Ex montium apicibus. in quibus plerumque vapores expirare solent, metallorum latentium indices sunt.

His demum addimus Virgulam Divinatoriam, qua plerumque Metallurgi in explorandis metallis utuntur. Est autem Virgula bifurcata ex variis arboribus seu fructibus, pro explorandorum metallorum conditione, effecta: Putant enim plerique superstitiosiores huiusmodi, effectum consequi non posse. nisi die Dominica Paschatis, aut die Solstitii fuerit excisa, aut supra venam excreverit; neque negotium ullum successum habiturum. si explorator non fuerit die Dominico natus. Verum uti Natura rerum hisce superstitiosis circumstantiis ad agendum non indiget, ita quoque suapte sponte ostendunt, huius artis Magistrum alium non se, nisi Satanam, qui homines auri, divitiarumque plus equo avidos in sua retia trahere cum ultima animarum ruina satagit. Undenonnulli differentes construunt virgulas, diversis metallorum speciebus explorandis appropriatas. Hoc pacto Colurna Virgula uruntur ad argentum: Fraxinea ad aes: Piceastri ad plumbum: Isatis caule ad ferrum, etc. Quidam etiam Magicis utuntur speculis, additis carminum incantationibus, in metallicis venis detegendis. Unde passim a peritis et timoratis ceu magicae illusionis ex quocunque tandem pacto introducta vanitas respuitur: neque enim ulla ratio dari potest, cur virga bifurcata utroque cornu firmiter apprehensa, etiam omni magico pacto excluso, tantam tamen violentiam a vaporibus metallicis sustineat, ut eam deorsum trahant. Certe ego saepius huius rei supra metallica corpora auri, et argenti, experimentum sumens semper spe mea frustratus sum: Atque luculenter adverti, manifestam esse non daemonis, sed virgam tractantis illusionem, dum imaginationis vi Receptus, putat, virgam ad metallum suapte sponte vergere, cum ipse eam in advertenter detorqueat.

Quod et alias usu venit in iis, qui annulum filo suspensum, duobus digitis intra scyphum immittunt, putantes annulum hinc inde scypho illisum currentem horam monstrare. Pessima sane deceptio cum totus ille pulsus non nisi pulsu venarum in extremis digitis agitatarum, contingat: si enim fortiter filum presseris, annulus agitabitur: si leniter, fine motu subsistet: quam fallaciam ego multis viris physicarum rerum haud imperitis, in quadam Academia, quam Princeps quidam hic Romae de huiusmodi prodigiosa annuli agitatione, instituerat, demonstravi. Erat dictus Princeps ea in opinione, singula metalla dicto modo suspensa, digitisque primoribus apprehensa in certas Mundi plagas magnetica quadam vi dirigi: ita ut ferrum in Boream, aurum in Orientem, in Occidentem argentum, aes in Meridiem, et caetera in caeteras plagas divergerent, quod et in pretiosis lapidibus fieri opinatus est: Sed experientia omnium risu excepta fuit, quando immobili transverso ligno metalla filo affixa dimittebantur, vel etiam firma manu leviter apprehensa tenebantur, tunc enim indifferentem pro ratione torti fili situm sortiebantur. Totum itaque istiusmodi merum fuit phantasiae ludibrium dum quod pulsus venae moverat, ille occultae motionis proprietati adscriberet.

Idem igitur in Virgula divinatoria usu venire certum est: siquidem fieri non posse puto, ut virgae non aequilibrata, sed violenter tortae latentia metalla tantam, et tam subitaneam vim imprimant ut illa ultro se ad terram usque inclinare cogatur, is qui magneticarum motionum peritiam habuerit attestabitur: ut enim sympathicae rerum naturalium actiones effectum habeant, dici vix potest, quanto ingenio, et industria opus sit, et quam exacta et praecisa aequilibratione corpora disponenda sint; ut proinde omnes ridendi sint, qui virgulas illas bifurcatas manibus apprehensas, a tam subtili halituum vi concitari posse sibi imaginantur.

Ne itaque sine ullo fructu virgulam divi natoriam condemnasse videamur, alium modum hoc loco praescribam, quem uti experientia multiplici certum comperi. Ita quoque omnes eso, qui eo utentur, intento suo nequaquam frustatum iri confid.

EXPERIMENTUM I.

Fiat e salis fossilis fragmento lanceoloa uno palmo longa, quam cum quolibet ita committes, ut lignea pars salinae lanceolae commissa in aequilibrio supta obelum affixa vel etiam silo suspensa libere moveatur. Hanc lanceolam ligneo salinam impone supra ollam supposito igne, aqua salina seu muria bulliente, et comperies, spiritus volatiles in halitus abeuntes salinae lanceolae, tanquam sibi simili corpori, magnetico influxu adhaerere: unde lanceola corpusculis salinis aggravata, paulatim deorsum versus ollam inclinabitur. Hoc idem contingere posse existimo, si supra mineram salis simile instrumentum poneretur.

Fiat ex salis fossilis fragmento lanceoloa uno palmo longa, quam cum quolibet ita committes, ut lignea pars salinae lanceolae commissa in aequilibrio supta obelum affixa vel etiam silo suspensa libere moveatur. Hanc lanceolam ligneo salinam impone supra ollam supposito igne, aqua salina seu muria bulliente, et comperies, spiritus volatiles in halitus abeuntes salinae lanceolae, tanquam sibi simili corpori, magnetico influxu adhaerere: unde lanceola corpusculis salinis aggravata, paulatim deorsum versus ollam inclinabitur. Hoc idem contingere posse existimo, si supra mineram salis simile instrumentum poneretur.

EXPERIMENTUM II.

Fiat una lanceola ex ligno, et aurea virga subtili ad aequilibrium commissa uti in praecedenti diximus hanc supra ollam statuas, in qua purum argentum positum sit quod si supposito igne evolare feceris, totum Mercurium aure virgae se iungere reperies unde eo gravata aurea virgula se profunde inclinabit. Idem si supra mineram Mercurii aurea virga exponeretur evenire censendum est. Pari pacto si argenteam glebam in pulverem contusam, ollae impositam igne evaporare feceris lanceola ex ligno et argento fabricata, ei supraposita, corpuscula argentea magnetico quodam attractu in se derivabit; unde aggravata, necessario se illuc unde vapor exspirat, inclinabit; quod idem virgul supra mineram aeratam accidet, sive vapor, et halitus aeratae minerae, per internum Vulcani sive per externum Solis calorem elevetu.

CONSECTARIUM.

Ex hisce patet, omnium eorum. quae sympathico quodam attractu ad se confluunt, huiusmodi virgulis absconditam matricem indagari posse, dummodo virgula sympathica ad alterum vi praedita, supradicta ratione constructa fuerit. Hoc pacto virgula ex iis materiis, qu amicitiam cum aqua simplici fontana elementari habent , uti sunt alnus nymphaea, mentastrum aquaticum, ranunculus similiaque, quorum sive radix, sive caulis, cum alterius non sympathici, sive ligni, five metalli virgula connexa, in loco cui latentem aque venam subesse suspicaberis, superimposita, vapore aqueo cum tempore aggravata sese inclinabit, et sine omni superstitione, solo, quo pollet, magnetismo latentem aquae venam demonstrabit. Quod non dicerem, nisi experimento a mesumpto, id certum cognossem. Cuius quidem rei rationem docuerunt nonnull arbores venis metallicis superinsistentes quarum folia, ramique vapore gravata, et veluti cuticula quadam induta, deorsum vergebant, ita ut pene terram tangerent. Et ex arboribus ad ripas fluminum sitis id luculenter quoque patet, quarum rami vapore aquae aggravati, ad ipsam usque aquae superficiem sponte sua cum tempore inclinantur.

EXPERIMENTUM III.

Inter ferrum, et vitriolum insignem interveniri sympathiam, constat, cum soli ferro, reliquis metallis veluti repudiatis, avide adhaereat.

Fiat itaque virgula ex ligno et ferro rite commissa, quam si olle vitriolum impositum, ignis ope, exhalare sinas: mirum dictu ferrum protinus colore ferrugineo in aeruginem fuscam mutato, in aes quasi transformatum, ac pondere pressum, totum se in ollam inclinatum diverget. Atque haec sunt, quae Lectori de virgua divinatoria proponenda duxi.

LATIN transcription

SECTIO III

DE FONDINARUM METALLICARUM NATURA,

Proprietate, variis accidentibus, varia ad Auctorem Responsa.

PRAEFATIO.

Cum Operi huic summa cura insistenti complures difficultates occurrerent, e ex quarum labyrintho me evolvere vix possem, metallurgos Hungaricarum fodinarum (que is in Europa celebriores non reperiuntur, in ullis aliis terrarum locis, certe hic potissimum divitias suas, et ludibundam industriam Natura cumprimis exponit) consulendos duxi. Literas itaque propediem expedire visum fuit, in quibus no vendecim propositionibus, occurrentia circa res metallicas dubia comprehendebam. Quoniam vero nullus eorum, qui fodinis praesunt, virorum, mihinotus erat, ope Patrum nostrorum, qui Neosolii, vicinisque Hungariae montanis civitatibus, potissimum P. Andreae Schafferi opera usus sum; qui uti metallicae artis haud imperitusita quoque incredibili ad coeptum negotium promovendum, cura, diligentia, sollicitudine, una cum P. Georgio Weber, Residentiae Neosoliensis Superiori amplexus, quaecunque tandem ad meum institutum necessaria esse iudicabat, inquisivit, tantumque cum fodinarum praefectis, quibuscumniamdudum ei summa necessitudo intercesserat, effecit, ut et ii suam quoque ad operispromotionem, symbolam se collaturos pollicerentur, singulis itaque fodinarum Hungaricarum praesidibus unum mearum petitionum exemplar tradidit, ut ad ea responsa sua scriptis huc Romam transmitterent, quod et factum fuit. Nomina eorum, qui ad novendecim puncta a me transmissa responderunt, infra ponentur. Sed ut horum virorum fidem, et diligentiam sera cognoscar posteritas, hic Responsa eorum, prorsus eo ordine, quo in originalibus manuscriptis habentur, pari candore et sinceritate ex Germanica, in Latinam linguam translata, exhibenda duxi.

LATIN transcription

RELATIO I.

De Fodinis Hungariae rebusque memorabilibus, quae in iis occurrunt.

CAPUT I

Responsio Schemnitziana ad no vendicim puncta ab Auctore iis proposita.

PRAEFUATIUNCULA

Cum R. P. Athanasius Kircherus Societatis IESU Presbyter, per Rev. Parrem Andream Schaffer eusdem Societatis supra noven decim puncta metallorum mineraliumque conditionem nec non fodinarum in hisce partibus constitutionem concernentia, instantibus precibus nonnullam sibi informationem dari petierit: Nos infrascripti rerum metallicarum praefecti, Iurati, ceterique officiales fodinarum montanarum administratores, et inspectores, eius obsequentes petitioni coacto Schemnitzii in Hungariae inferioris Urbe consilio, supra dicta puncta deliberantes, tandem ad singula nobis proposita dubia respondemus, uti sequitur. Ad primum. De Aquarum mineralium proprietate experientiis quibusdam metallicis.

1. Respondo 1. Aquae quae fossoribus occurrunt in principio, plerumque sunt insipidae, clare, odoris expertes, leves et frigidae, progressu vero calidiores, graviores, turbulentiores, prout a succis metallicis tinguntur, vel alterantur , quaedam albae, rubrae, virides, vel coeruleae, vel nigrae sunt. certo quodam odore, et dum sunt minerales, acquirunt saporem acrem, ut in illis pisces vivere nequeant.

2. Quando Aqua in fodinis diu stat immobilis, tunc generatur in superficie eius instar cuticulae quaedam nebula Mineralis, (Germanice Bergschwaden) quae agitata et respirando attracta , praesentaneam adfert mortem. Reperiuntur etiam ue pravi odoris et saporis, nullius tamen pravitatis. Datur etiam ibidem Aquae genus, quod in figuram saccharo haud absimilem degenerat, videlicet in lapillos albos: caeteras intrinsecas aquarum proprietates ignorant fossores , easque relinquunt inquirendas Chymicis,et Medicis. Docet quidem experientia, tribus milliaribus a Schemnits, quandam Mineralem aquam reperiri quae bibentibus strumas generet, et econtra sex milliaribus abhinc esse aliam aquam, quae strumas a dicta aqua contractas bibendo tollit.

Ad 2. De efflorescentiis metallicis in arbusculis, et ex quibus salibus, vitriolo, etc. nascantur?

Respondo. 1. Aliquando in fodinis occurrunt crystalli filis argenteis pilorum instar tenuissimis circumvolutae; et caetera similia Superioribus annis fuit repertum Argenti granum purum putum (Germanice gediegen) in lapide fatuo (Germanice Taubenstein) in quadam materia alba cretae simili, quae vocatur medulla lapidea, ac si studio ibidem fuisset reconditum, ponderavit libras duas. Est alia species crescentium, quod Latine sonat vestigium (Germanice Blactmahl) hoc adhaeret lapidibus fatuis purum putum, ita ut ferro plumbi instar possit scindi. Similia crescentia igne forti fiunt volatilia et dum similia in fodinis reperiuntur, fossoribus spem aeris tollunt, quia habent pro augurio, si illa ubi aes est, reperiantur, aes tollere, ubi vero aes non est, ibi id producere. Ex quo sale, vel vitriolo nascantur, ignorant Mineralium fossores.

Ad 3. Quaenam potissimum Minerali corpora inveniuntur in fodinis auri et argenti, cupri, stanni, plumbi, et an ubique reeriantur Argentum vivum, et sulphur, quomodo cognoscantur Sympathia, et Antipathia metallorum?

Schemnitzii ut plurimum reperitur Argenti vena, qu parum auri continet: Inveniuntur quoque venae argenti cuprum, vel plumbum continentes, ordinarie quanto plus argenti venae versus Septentrionem currunt, tanto plus continent plumbi: In valle Hodritzsh, in profundioribus Minerae invenitur aurum. et argentum Versus summitatem vero Marchasita et ferrum absque auro et argento. Ferri vena est duplex, una quae fluxui seu fusioni inservit, uda vocatur dissimilis specie ab altera, ex qua ferrum eliquatur. Notandum. aliquot annis elapsis in vena Rudae lapidem Magnetem fuisse repertum ex quo aliquot centonum centenaria ferri educta fuerunt: Rursus venae argenti Schemnitzianae ut plurimum plumbeis mixtae Antimonii non parum habenr, etiam cinabrii: et interdum occurrit cinnabrium minerale minio haud dissimile, argentum continens. Quapropter cum similia mineralia ustulata, et liquata sulphureum vel mercurialem odorem praebeant, omnino tamen creditur ibidem esse, etiamsi argentum vivum, et sulphur ibidem non sint actu, attamen esse in potentia vel habere cum iisdem quandam analogiam. Similiter habetur quoddam minerale, quod Germanice Gelff sonat, hoc fluxum seu fusionem in mineralibus promovet, et liquando cum argento aurum adducit; econtra vena plumbi rapax; et praedatrix est; et est aliud genus Marchasitae in argenti venis frequens, quae interdum argento vacua, et interdum argento mixta, ubi haec reperitur, ibi fossores augurantur, ubi aeris minerae non sunt, ibidem easdem gignere, at ubi sunt, eas corrumpere. Lapides virider vel flavi, auri et argenti venas significant.

Ad 4. Quibusnam machinis exhuariant aquam subterraneam? Respondit ad haec Georgis Agricola de re metallica Lib.6. .etc.

Ad 5. Quomodo resistant operae aurae pestiferae ex spiritibus metallicis genitae? Respondit, spiraculis et follibus, ut supra.

Ad sextum. An compareant Daemunculi subterranei vel pygmaei? Respondit affirmative, et narrat plura exempla.

Ad 7,8,9. Ultrum incidant in animalia quaedam, quae non nisi infra terram habitare possunt, et utrum Tempestates, fulgura, tonitrua, fulmina, terraemotus, et similia experiantur fossores, sicut et de fluminibus, et fontibus subterraneis etc. Respondit, Schemnitzii nihil horum reperiri et experiri.

Ad 10. Omnia denique quae Naturae miracula sapiunt, notentur. Resp. Natur miracula breviter describere, esse impossibile, debere nos potius Creatoris mirari potentiam et sapientiam, quam singulorum naturam penetrare.

Ad 11. De aestu, frigore fodinarum, quibusnam in partibus maxime dominentur: Utrum quo profundiores, eo calidiores sint, et num videantur ignes subterranei? Respondit. in venis illis nullum immodicum aestum, vel frigus percipi, nisi aurae liber transitus impediatur, tum fossas semper calidiores, usque dum iterum transpiratione libera fruantur, mediantibus spiraculis.

Ad 12. De ventis subterraneis, utrum per fossarum rimas eorum fiat eruptio? de aeris subterranei constitutione eiusdemque purificatione. Respondit, ventos non percipi in fodinis, sed potius pravos vapores, qui, ut supra narratum est, spiraculis, et follibus expelluntur.

Ad 13. De Terraemotibus subterraneis, etc. Resp. simile nunquam Schemnitzii accidisse

Ad 14. De aquis subterraneis num incidant in Rivos subterraneos, fontesque aquarum dulcium, nitrosarum, vitriolatarum, etc. Respondit, semper in nonnullis locis aquarum praegrandem reperiri colluviem.

Ad 15. De venarum metallicarum ductibus, quam Mundi partem potissimum respiciant, et an ferri vena Boream etc. Respondit, metallorum ductus versus unam partem solam respicere nunquam, sed iam versus hanc, postea illam c.

Ad 16. De metallorum sympathia Sympathia et Antipathia Mineraliumque caeterorum etc. Respondit, istas ignorare fossores.

Ad 17. Quisnam sit modus separandi metalla etc. Respondit dimittendo ad separatores etc.

Ad 18 . Quenum signa habeant cognoscendi venas auri, argenti etc. Resp. esse impossibile breviter signa describere, cum unum quodlibet metallorum habeat suum proprium lapidem, debere hoc addisci longa experientia certissimam tamen esse illam probam, que igne perficitur.

Ad 19. Nominentur loca, in quibus, et quae effodiantur Mineralia?: Item de Thermis, et acidulis, et quanta sit profunditas minerarum?

Respondit. Cremnitzii sunt venae auri, et non procul abinde, est vena Argenti vivi.

Schemnitzii sunt venae argenti, ferri, plumbi, cupri, etc.

Neosolii est vena cupri.

Puggantii, est vena auri

Regio monte, et Dullae vena auri Lubethan vena ferri, et cupri, Wazae et in monte Angelico est vena auri.

Thermarum sunt duae prope Schemnitzium, aqua Thermarum, ubi transit, faeces deponit, quae successu temporis in lapidem flavum mutantur.

Prope Cremnitzium due Thermae reperiuntur.

Duobus milliaribus a Schemnitzio, ultra flumen Granum prope pagum Bukowina reperiuntur Acidularum duae.

Prope Cremnirzium quoque habentur acidulae.

Summa fodinarum profunditas est 150 Klaffter id est, ulnarum.

Ita testantur Ioannes Georgius Weiss, Fodinarum Praefectus.

Iulius von Lansee, Rationum fodinarum Iuratus.

Elias Angerman, Rei metallicae Iuratus.

Ioannes Zuerig, Fodinarum Scriba

Rei metalicae inspectores:

Andreas Ungedeu

Michael Reuter

Georgius Ulricus Kaiser

Ioannes Henricus

Martinu Sepp

Michael Korch.

LATIN transcription

RELATIO II.

Responsio ad Quaestiones propositas, Ionnis Schapelmanni, S. Caes. Regiaeque Maiestatis, Minerarum cuprearum praefecti in Herrengrundt in Hungaria.

CAPUT II.

Responsio ad Quaestiones propositas, Ioannis Schapelmanni, S. Caes. Regiaeque Raiestatis, Minerarum cuprearum praefecti in Herrengrundt in Hungaria. Prima Quaestio, de Aquarum Mineralium proprietatibus, et de Experientiis quibusdam metallicis.

Responsio: Apud nos Neosolii reperitur genus Aquae vitriolatae, in qua ferrum in cuprum transmutatur, faciunt singulis annis 50 vel 60 Centones, qui sunt circiter quinque, vel sex librarum millia cupri. Haec aqua vitriolata acuitur sale vitrioli, Vitriolam autem nihil aliud est, quam album sal terrae; hoc sal solvitur ab humiditate, postea transeundo per mineras cupreas, illas solvit, et inde colorem viridem acquirit si autem mineram cupream nigram transit, continentem argentum, tum coloratur coeruleo colore: fuerunt etiam huic aqu cuncta aliam et alla imposita, at nullum praeter ferrum tangit, quod primo in subtilissimum pulverem vertit et postremo in optimum cuprum mutat, ac si studio in igne liquatum, et incertam formam fusum esset. Prorumpit etiam ex durissimis lapidibus aqua quedam mineralis, quae sedimentum deponit flavum, qualis autem sit materia et cuius virtutis, hactenus est incognitum.

Reperitur quoque Aqua quaedam alba, quae in lapidem durum abit: Si vero haec aqua ante suam coagulationem mineram cupream transiverit, tunc generatur ex ea lapis, qui Molochites vocatur, quando vero aqua illa perfluit cupream mineram continentem argentum fiet ex ea pulcher lapis coeruleus similis Turcoidi Haec aqua autem nullibi frequentius reperitur, quam in mineris lapidibus siliceis copiosis et cuprum cum argento continentibus.

2. De efflorescentiis metallicis in arbusculas, exquibus salibus, et vitriolo, similibusque originem suam trahant.

Resp. Reperiuntur aliquando in minera hac Efflorescenti cupree ex cupreae ex cupro puto (Germanice gediegen) sicuti supra terram flores, et herbae, etc

3. Quaenam poti/simum Mineraio corporare reperiantur in fodinis auri argenti, cupri, stanni, plumbi an ubique reperiatur argentum vivum, sulphur, quomodo cognoscatur et Antipathia metallorum?

Plerumque in fodinis metallicis quasi ubique reperitur Machasita, cui sulphur in est; at argentum vivum, vel in Cinnabrio aliquando saltem in fodinis argenti. et auri reperitur, quia Argentum vivum, vel Cinnabrium suam propriam habet mineram. Apud nos in Herrengrundt in fodinis Cupreis argentum vivum non invenitur.

4. Quibus Machinis exhauriant aquam subterraneam?

Respondit, antliis, coriaceis saccis et similibus.

5. Quomodo procedant pestiferam auram, et quomodo eam tollunt in fodinis?

Quando fodinae sunt profundae, ita ut bona insuffletur, et prava expellatur: si vero aliquis ab aura subterranea laesus fuerit, alio medicamento non utitur, quam ut protinus ad auram apertam deducatur.

6. Utrum compareat Daemunculi seu pygmei in fodinis?

Resp. tales visos fuisse, et auditos pluries.

7. Utrum reperiantur animalia in fodinis?

Respondit, talia minime reperiri, nisi vermiculos quosdam nigros in lapidum poris aliquando habitantes.

8. Utrum experiantur fossores fulgura, tempestates, fulmina, terraemotus, etc. Olim in Herrengrund priusquam in fodinis spiracula facta fuerunt. observatum est vapores in fodinis coacervatos fuisse, qui facillime intrante accenso lumine incensi sunt maximo cum fragore, et ab hoc igne tacti, ita ambusti fuerunt, ut cutis facile detrahi potuerit, ac si aquae ferventi adusti essent. Ceterum Terremotus contingunt subterra, sicuti supra terram.

9. De fluminibus et fontibus subterraneis, an reperiantur? Reperiuntur Aquae subterraneae in fodinis, pro fodinae situ plus, vel minus: Ex quibusdam fodinis singularibus ductibus educitur, alibi instrumentis Hydraulicis extrahitur.

10. Omnia miracula Naturae significentur. Respondit, Hic nihil aliud novum, vel mirabile, praeter lapidem quendam varias figuras repraesentantem.

11. De aests, ut frigore fodinarum quibus in partibus maxime dominentur utrum profundiores calidiores, et num videantur ignes subterranei? Respondit. Fodinae dum sunt siccae, quanto profundiores, tanto calidiores sunt, quia impossibile est illis spiracula sufficientia facere ob profunditatem: quando vero aquas habent. non sunt ita calidae. etiamsi profundae: Si vero profundae, et siccae et venas habent Marchasiticas, semper sunt calidiores. Tempestates igneae apud nos non sentiuntur: multoties vero videntur in montibus metallis divitibus, nocte flammae coeruleae.

12. De ventis subterraneis, utrum per rimas fodinarum eorum sentiatur eruptio.? De aeris subterranei constitutione num quomodo, nne noceat, purgetur, et quibus instrumentis? Respondit Venti subterranei apud nos non percipiuntur. Prava aura ex fodinis expellitur follibus, et spiraculis vel si fodinae non admodum profundae, commotione aeris per instrumenta idonea.

13. De Terraemotibus subterraneis, an in tantum concutiant terram, ut operantes opprimant? Respondit, Contingere, et exempla plura contigisse narrat

14. De Aquis subterraneis, num incidant in Rivos subterraneos, fontes dulcium Aquarum, nitrosarum, bituminosarum aquarum, et si exitum non habeant, quo eas exhauriant, et quibus instrumentis? Respondit, Reperiri in fodinis aquas dulces potui aptas, aliquando putridas, et impuras, item, vitriolares aquas, quae ferrum in cuprum mutant, ut supra narratum est; Rivi vero educuntur per aquaeductus, vel per instrumenta Hydraulica.

15. De venarum metallicarum ductibus, quam Mundi partem potissimum respiciant: a ferri venae potissimum ad Boream tenant? Respondit, Ductus metallorum tam ferri, quam aliorum aliquando versus Meridiem, aliquando versus Boream, etiam aliquando ductus esse cruciformes.

16. De Sympathia et Aantipathia metallorum, et Mineralium, et in quibus illa consistat? Respondit: Quaelibet minera habet singulares suas proprietates: Quaedam unum tantum metallum producit alia plura simul. De caetero eorum Sympathiam et Antipathiam prorsus ignorant Metallurgi, neque illas perquirunt.

17. Quisnam modus sit separandi metalla a suis mineris? Unumquodlibet metallorum variis modis separatur: Generalis vero modus est ut Minera prius leni igne ustuletur, ut evaporer, id est, sulphur combustile, postea abluitur usque dum omnis levior terra simul cum corrosiva qualitate recesserit: Gravior vero, quae singulis lotionibus fundum petit, exsiccatur, et pro metalli conditione liquatur. et ultimo separatur, prout fusius tractat Agricola, et Lazarus Erkerus.

18. Quenam sint signa minerarum, et qua ratione cognoscantur venaeauri, et urgent: Minerarum venae potissimum cognoscuntur longa experientia, et exercitio, quiaque libet vena suos singulares habet lapides. Terra argillacea nigra. et tenax plerumque mineras circum, vel sub se habet auri

19. Nomientur loca, in quibus, et effodiantur Mineralia in Hungaria. Item de Thermis, Acidulis, et quanta sit profunditas Minerarum. Neo solii effoditur Minera cuprum solum continens, et ibidem effoditur alia minera nigra cupri, cuprum et argentum simul continens. Quantum ad profunditatem fodinarum; quaedam sunt profunditatis 147, aliae Klaffter id est, ulnarum. Cremnitzii reperitur vena auri. Schemnitzii reperiuntur venae argenti, et plumbi. Regiomonte est vena auri, item Pugantzii. In Dielen, uti et in Holdritz venae argenti inveniuntur. Therma sunt: Stubnerbadt: Bonitzerbadt. Et Schemnitzii Thermae prope Vitrariam: Iterum apud nos reperiuntur Acidulae plures; quarum vires mihi sunt incognitae. Hactenus es Relatione Ioannis Schapelmanni Minerarum cuprearum Praefecti in Herrengrundt.

LATIN transcription

RELATIO III.

Georgii Schutz suae sacrae Ceasareae Maiestatis in Camera Schemncenfi rationum in Mineralium negotio prfecti.

CAPUT III.

De Aquarum Mineralium proprietate, et experientiis quibusdam metallicis.

In superiori Hungaria in Schmolnitz, sicut etiam Neosolii in Herrentiuu reperitur tam potens aqua vitriolari in qua ferrum aliquanto tempore impositum, in cuprum degenerat, et ea, quae in Schmolnitz reperitur, potentior est. Hoc cuprum in igne durat, deficit in bonitate a lapide cupreo, si frigescat; unde huic solum immiscetur. Hic Schemnitzii in adiacenti aqua, visa est adhaerere quaedam spuma solida in lignis aquae mineralis inhaerens, per modum naturalis lapidis, que necdum tamen probata fuit, quid rei mineralis in se continea.

2. De efflorescentiis metallicis in arbusculis, etc. In mineris argentiferis inveniuntur saepe efforescenti argentee, ubi argentum nitidissimum in modum fili, vel capilli ex lapidibus metallicis se exerit:Imo inveniuntur digiti crassitudine ramenta argenti puri, licet subnigra, coloris utcunque plumbei; exerunt se etiam non raro crystallinae partes, licet non in ea quantitate, ut argentum, tam purae nihilominus, ut bene elabotatae Bohemicos, et Ungaricos adamantes superent

3. Quenam potissimum Mineralia cuprea reperiantur. Cremnitii et in Konigsperg in Mineris auriferis minerarum fluxus sulphurei sunt, ubi et sulphur cum solo auro sine damno commoratur, magno licet aliis metallis nocumento, et sicut id aurum purificat ita ceris splendorem. et decorem tollit.

In Mineris istis argentiferis invenitur pariter Cinnabrium, feu cinnabaris, Marchasita; et experientia docet, Cinnabarim metallo officere aliquando, nihilominus iucundum est videre fossoribus in primis fodinis sissuras cinnabaris tinctura refertas.

In Mineris cupreis in Schmolnitz et Herrengrund invenitur pyrites, ita ut induar ad credendum ex eo vitriolico humore commixto accedente calore interno et influentiis celestibus, cuprum generari: habetur enim experientia in Montibus ubi Minerae cupreae deficiunt, pyritem quoque spurium reperiri.

Argentum amice sociatur cupro, et magis quam aliis metallis. imo, in excoquendo ab eodem ad maiorem puritatem promovetur; cavendumque est, ne inter excoquendum ab insita eidem commixta maligna qualitate totum deperdat cum vel maxime vires suas in ramentis cupri quibus commiscentur exerat.

4. Quibus Instrumentis que ex Minerarum cavernis hauriantur?

Primo maxime iuvant stabiles cisternae in montibus exstructae, ad quas per fissuras decidunt ex superiori parte montis aquae, inde vero deducuntur per certos ductus.

Quidquid vero aqua decidit infra has cisternas, vel extrahitur antlia, fi non est aqua copiosa; vel per Artificium Hydraulicum aliud: nempe per canalem maiorem trium orgyiarum, quae infra tympanum superne rotam habeat,et catena transit per canalem, rotam, et tympanum; In hac catena affiguntur sacci ex corio, qui in inferiori parte canalis aquam hauriunt, extrahunturque perillum canalem. Vide Figuram V. in ultimo huius Sect capitulo propositam.

Talia artificia sunt ultra septendecim, unum supra alterum,et per quod vis aqua deducitur in cisternam quandam, ex illa rursus in aliam, donec in communem cisternam supradictam effundatur.

Aliud est ex diversis antliis confectum, in quo diversae antliae unius perticae ferreae motu moventur et hoc pacto deducitur aqua, ut supra.

5. Quomodo aura pestilens inbibeaturura?

Aura haec pestilens est defectus recentis aur, qua vapores dissipentur, atque haec per modum nebulae subsidit aliquando in scrobes, quae odore quodam dulci instar musti, at maligno illas commoventes corripit, saepiusque suffocat. Dissipatur haec aura maligna introductione recentioris per folles bonam auram inflantes aut etiam assidua eiusdem pestilentis aurae commotione. Verum de hisce machinis. earumque structuris vide in fine huius Sect. c. 6.

6. Utrum Daemunculi compareant in fodinis?

Longiori abhinc tempore ii comparuerunt bono semper fossorum omine. Videat Lector in praecedenti Libro de Daemonibus suterraneis, ubi omnia ad hoc argumentum pertinentia reperiet exacte tractata.

7. Utrum animalcula quaedam reperiantur in fodinis, vel tempetates?

Nihil animadversum est a fossoribus, praeter Terraemotus.

8. De fluminibus et fontibus subterraneis.

Praeter supradicta non dantur; ab infra tamen notantur continuo aque scaturigines tam vehementes ut violenter etiam per opposita erumperent nisi alio meatu educerentur. Non procul Neosolio in pago Walascha dicto, tam potens rivus e rupe erumpit, ut molendino impellendo par sit

9. Omnia miracula Naturae.

Videtur hoc rarum, quod in Superiori Hungaria Minerae ex cupro, ferro, et plumbo adeo commisceantur, ut non raro in supremitate ferri, in medio cupri, in profundo plumbi materia reperiatur, et quod alibi etiam fluores cuprei infecti plumbo sint. In lapidibus argentariis animadversum fuit, abundare eas plumbo, ita ut exsectis similibus lapidibus inventum sit centenarium lapidis talis continuisse libras plumbi 20, 30, 40; etiam 50 non tamen in magna quantitate tales lapides reperiebantur, deventum enim brevi est ad lapides alios minus plumbo divites.

LATIN transcription

RELATIO IV

Patris Andreae Schafferi de differentibus Mineralibus, quae in fodinis Hungaricis reperiuntur.

CAPUT IV.

Specificatio Mineralium Neosolio, Schemnitio et in aliis Montanis Hungariae civitatibus collectorum. quae dictus Pater, tum in ornamentum Musei rum ad notitiam Mineralium acquirendam, Auctori, Mundo Subterraneo intento transmisitet sequuntur.

Numerus primus Marchesidt von Gilber glett ohne tugendt id est Marchasita argentea, quae licet videatur aliquid continere, in igne tamen nihil nisi scoria manet.

2. Gelff benin arkt id est, Minera continens cuprum, argentum et aurum : Quod auri splendorem habet, purum cuprum est, quod minerale Germanico termino Gelff vocant ad distinctionem lapidum mineralium, qui nigri cum appareant, cuprum non solum, sed et argentum continent.

3. Marchesidt benin kies id est, pyrites: reperitur haec adulterina minera ibidem ubi effoditur sub numero primo posita minera.

4. Blenarkt id est, Minera plumi; hac sub numero quarto continet triplicis coloris rationem: primus color est niger et splendicans et est minera puri plumbi; Secundus color habet striam albam, et nihil continet sed species silicis est, quam vocant in fodinis Quartz, quae est quasi matrix minerarum: Tertius color est, et nihil est aliud quam minera cupri. Enfendrkt vel Ruda, minera ferri est non procul Schemnitio, et ibidem foditur, ubi etiam sunt thermae calidae et in copia magna ibidem eriam ante aliquot annos effossi sit magnetes, quos in fornacibus liquatoriis in ferrum elaborarunt.

6. Est minera ferri non Schemnitio, sed ex alio loco civitatum montanarum Hungarie dicto Roniz, qui locus Neo solio distat versus Superiorem Ungariam 4 milliaribus. Continet haec minera etiam ferrum, quae ibidem de facto pro usibus camerarum Ungariae excoquitur. Circa quam mineram notandum, in toto hoc promontorio chalybem nullum reperiri sed ferrum tantum excoqui, non adeo probatum. In hoc eodem promontorio reperitur minera ferri instar globorum, quibus hostem e musquetis petimus.

7. Marchesidt mit Gilberarkt verinenget. Minera haec argenti est, quae simul admixtum habet aurum: quod tamen in hoc lapide auri fulgorem habere videtur, aurumnon est sed Marchasita vocatur.

8. Minera haec nulli usui est. nisi ut faciat mineras argenti in grossen Wercken id est, in magnis processibus, fluere, ideo vocant hic, einen Fluk.

9. Arkt mit Cinober aut Minium. Color hoc in lapide niger. minera argenti est, quod admixtum habet aurum. Ruber color cinnabarim, cui vivum argentum inest denotat 10 Blenglankig arkt Minera est, argentum continens et aurum splendorem habens minerae plumbi.

11. Mitto hic R.V. mineram Marchafiticam, uti crescit in montibus argentiferis Schemnitii, ex qua videbit R.V. qualiter Natura producat crystallos, quae et lucidissimae et in magnam quantitatem aliquando excrescunt: Mitto utriusque speciei sub numero 12 et 13 paradigmata. In qua re mirabile est Nature artificium, quod omnes crytalli hic crescentes sint sexangulares a natura politae, et cuspidatae.

12. Crystallus est ex terra Schemnicensi eruta, tota pellucida, ut apparet.

13. Haec crytallus eruta est in montibus cupriferis Excellentissimi Domini Francisi Wasselini comitis de Hadat, Palatini Regni Hungariae, ubi anno elapso in ea quantitate reperta est crystallus , ut ultra roo libras seu plusquam centenarium ponderaverit: Unde hac reperta Excellentissimus D. Palatinus motus fuit , ut per expeditos homines inquireret de artifice, qui crystallum hanc aut in formam Monstranti, aut similem quampiam exscindere et efformare sciret, ac postmodum, uti decrevit, fue Sacrae Caesarae Maiestati praesentaret.

14. Hic mitto R. V. cupram, quod in Valle Dominorum. (quem locum Germanice vocant Herrengrundt) per aquam vitriolatam, que in ipso monte fluit ex ferro factum est:et vocant Zemendtkupffer de quo inveniet R.V. inscripto sub litera . numero primo. Et hoc sciendum est de hoc cupro ex ferro in cuprum verso: primo quod ferrum in laminas cusum, ac in hanc aquam iniectum, in quantitate aliquot centenariorum intra hasce aquas in cuprum vertatur. Secundo hoc copra hoc habet peculiare prae alio cupro, quod non tredecim, aut quatuordecim ignes subire debeat, uti cuprum ex mineris eliquatum sed immediate in quid vis elaborari possit. Tertio, hoc cuprum ex ferro factum magis aptum est ad calices et similes delicatiores labores, quam quod minerae suppeditant.

15. Est solea equi, aliqua ex parte per vitriola tam aquam, id est, per Zementwasser in cuprum versa, quae tota in cuprum abiisset si debito tempore in dicta aqua relicta fuisset.

16. Mitto hic particulam magnetis, qui effoditur Schemnitiii. et quatuor circiter milliaribus Neosolio, ac in pluribus aliis Hungariae locis reperitur. Quod si R. Plus desideret, suppeditabo.

17. Pulveres isti vocantur Neosolii termino Germanico das Schwartze Fischivtet reperiuntur in valle Dominorum, ubi cuprum effoditur; per aquam ex monte pulveres isti educuntur, continent cuprum et argentum.

18. Sunt similiter pulveres ex eodem loco et vocantur Gelff Fischivtet nihilque nisi cuprum continent.

19. Vocatur hic color termino Germanico Berchgrien colligitur in Herrengrund ubi per aquam in monte per cupri mineralia defluentem evehitur in certas ad hoc opus paratas cistas, in quas aqua influit, et subsidentem hunc in fundo colorem post se relinquit. Notandum, uti ex rerum harum peritis habeo, pulverem hunc seu colorem adeo cupri esse divitem, ut centenarius huius cupri igni commissus ultra 54 libras cupri det.

20. Hic lapis vocatur communi nomine Steinmilch fossoribus: eius origo sic se habet: per venas minerarum cupri flavi seu nigri fluit aqua. quae ubi stillatim in trabes, quibus mons sustentatur ad ingressum fossoribus faciendum, effluit in lapidem hunc vertitur.

21. Est minera sulphuris, quae duobus milliaribus supra Neosolium in magna quantitate effoditur. At licet haec minera sulphuris admodum boni dives sit et etiam aliquantilli auri ferax; ad alium tamen usum non effoditur de facto, nifi ad liquatione margentiferarum minerarum et auri ferarum facilius et felicius faciendam, unde vocatur minera haec sulphuris, ein Rhies zuin Flues tauglich.

22. Lapis hic vocatur Steinkohlen integer mons est inter Neosolium et Cremnitium duas civitates montanas Hungariae, prope fodinas Hydrargyri. quod ibidem unacum Cinnabari effoditur. His carbonibus nemo hic utitur pro mineris liquandis, neque liquatores. nec fabri ferrarii pro suis officinis ; aur ullus alius. Quaesivi causam. responsum accepi, nimis vehementem suscitare calorem, ita ut ferrum consumat, et omnem liquationem destruat.

23. Est minera cupri, quam vocant Gelff arkt; nihil in se argenti vel auri continet, sed solum cuprum: maior harum trium est eruta ex nova fossa, quam anno superiore felicissime repererunt, et in tanta benedictione ut ex hac sola fossa putetur sua sacra Caesarea Regiaque Maiestas proventus annuos habirura 50 millia Imperialium. Secunda huius generis etiam in Herrengrundt et nihi nisi cuprum continet; lapis albus. qui ibidem reperitur, vocatur Quartz Tertia species nihil nisi puri cupri minera est.

24. Est minera cupri, quam hic vocant Schwart arkt continet cuprum et argentum, cuius eam effodiunt copiam in Herrengrundt ut annue per separationem septingentas circiter quandoque plures, quandoque pauciores argenri marcas extrahant.

25. Minera haec est Antimonii, quae simul nonnihil de auro habet effoditur in civitatibus montanis in magna copia

26. Minera hc a nonnullis vocatur Roth-gulden ark ab ali is roter Schwefel; ad varia experimenta, quidnam contineret, probarunt quidem. et certi nihil huiates deprehenderunt, nisi quod magnum sit venenum.

27. Est minera Cupri in mero gypso. quaeminera etiam hic in civiratibus montanis effoditur.

28. Haec minera est ex huius Collegii bonis et terris, prope civitates montanas adeo dives , ut non modo ex probatione per me facta sed etiam ex aliorum plurium in hac re expertorum et sue sacre Caesareae Maiestatis Iuratorum experientia desuper facta, centenarius minimum duodecim lotones, hoc est 12 loth argenti (quod potiori tamen ex parte aurum sit) continere deprehensum sit.

29. Pulvis hic ad spiracula fornacum, inquibus argentum a cupro separatur mediante Saturno, colligitur, et vocant Vlentauch. In eadem officna uti duplices sunt fornaces, ita duplex hic pulvis albus et flavus colligitur, et aliud nihil est, quam Arsenicum. Pulverem hunc operarii tanquam summum horrent venenum.

30. Est Cinnabaris, quae adhuc argentum vivum continet; effoditur prope Neosolium.

31. Pulvis hic est cuprm selectissimum, colligitur et st hac ratione. Est fornax una ita praeparata ut in eam immittantur facile 80, 100, et plures centenarii cupri non adeo adhuc excocti: hoc ubi liquescit per meras flammas, quas folles ab aquis attracti excitant, cuprum liquefactum nimio flatu follium extra foramina eiicitur, et ibi in sartagine aqua plena excipitur: que in pulverem redacta materia adeo tenuis est, adeoque expurgata ut nobilissimae inde clepsydrae fieri possint

32. Haec est aqua ex Valle Dominorum, seu Herrengrund prope Neosolium ubi sunt cupri fodine, quam hic vocant Zementwasser sive simpliciter Zement fluit per mineras cupri, quae per se vitriolata est. In hanc iniiciunt ferri laminas, et intra tres menses centenarii et amplius ferrearum laminarum vertuntur in cuprum. Schemnitii locus est, Neosolio octo circiter milliarium distantia dissitus, ubi similis aqua maioris efficaciae et quantitatis reperitur.

33. Est minerale Schemnitio mihi transmistum, cuius vim et virtutem cum mihi noncommunicaverint per ullam adhuc in ormationem; eam iam petitam, proxima iamexpecto occasione, ut R.V. quam primumpossim communicare.

34. Mitto hic R. mineram omnino pretiosam, cum hoc tempore rarius simile quid inveniatur, ubi videat R.V. Argentum purum in filamenta sua efflorescens; flavum quod splendet, purissimum est aurum; quod nigricat, argentum est auro permixtum.

35. Lapides hi virides similiter ex aqua, uti supra sub numero 20 scripsi, efficiuntur, cum hac tamen differentia, quod lapis hicviridis generetur ex aqua per mineras cuprifluente sicuti lapis ille sub numero 2o, ex aqua per mineras argenti fluente generatur.

36. Transmitto lapidem hunc, quem a viro dignissimo fide accepi, qui retulit, integramium Alnum arborem cum ramis suis in aqua repertam fuisse in similem lapidem conversam, ex qua arbore sic in lapidem versa hoc mihi frustrum ex speciali gratia donavit.

37. Plumbum hoc, argentum in se et aurum continet, quod transmitto pro exemplari aliquo liquationis argenti ex minera sua: Porro modum ex mineris aurum et argentum educendi, specialiter R. V. communicabo.

LATIN transcription

RELATIO V.

De Tyrolensibus Mineris facta a Praenobili et Clarissimo Viro, Domino Ioanne Gervick Archiducis Seren. Consiliario.

CAPUT V.

Praeter communia aliis, narratur quod Minerae vitrea argentum. et aes contineant. Fossoribus hic notum est, ubi elaborantur fossae minerales, inveniri magna montium latera ipsa natura interne ab adharentibus partibus divisa, eandemque divisionem magno sonitu percipiunt, bonumque iis omen est. inveniendi opulentas mineras. Ex lapidibus aerariis hic inventis in loco Teuffers dicto, vitriolum optimum conficitur.

Item ex ferro cuprum faciunt durius quam commune, pulchrius tamen colore Res procedit hoc modo: Primo vas ligneum impletur utcunque aqua huic sat magna quantitas Marchasite imponitur; Aqua haec ad bulliendum disponitur scoriis ferri, Schlacken dictis: Secundo, infunditur aqua in aliud vas, ubi iterum tantum Marchasitae imponitur, et ad bulliendum disponitur: item fittertio unde aqua utcunque vitriolaris evadit: oeinae relinquitur quieta, donec subsidat densior materia Marchasitae, et aqua effunditur in lebetes cupreos, cui imponuntur laminae ferree, et sic coquitur, ut vitriolaris aqua ferrum invadat fit vero ut inter coquendum se partes quaedam ferri solvant, quae fundum per modum densae materiae petunt. Cocta sic aqua vitriolaris refrigescit,et in vasa lignea effunditur: vasa haec superne ampla, inferne stricta sunt; relinquitur in his, donec vitriolum ad partes adhaereat, quod non adhaeret, infunditur in vas ex larice, in quo imponuntur aliquot frusta ferri,et relinquitur donec seipso bullire incipiat, et dum cessat, effunditur aqua ad primum vasculum, reservaturque illa materia densa, hoc saepius repetitur, donec aliquot centenarii talis densa et materiae fiant: deinde siccar haec materia et hinc excoquitur in fornace nigrum primo cuprum, donec tandemin alio loco, Goltgruben dicto, in pulchrum cuprum mutetur.

LATIN transcription

CAPUT VI.

De Machinis Metallurgicis.

Quamqum de Machinis metallicis in Sect. 2 huius Libri cap. 4. metnionem fecimus, quia tamen nonnulla ibidem omissa sunt, quae postea mihi innotuerunt, ea hic veluti loco opportuno inserenda putavi: conferunt enim non parum ad eas quas Metallurgi in fodinis experiuntur difficultates superandas. Sunt itaque machinae metallugicae varieae, quarum principem tamen locum occupant Anemicae, et Hydralicae, Anemicae five Ventosae maligno fodinarnum aeri, novam semper auram suppeditant; suntque in varias species iterum distributae. Hydraulicae illae dicuntur machinae quarum ope partim stagnantes intra fodinas aquae exhauriuntur, partim metallicarum mineraliumque glebarum congeries e fodinis extrahitur, partim etiam lignis, hominibus, animalibusque intromittendis extrahendisque serviunt. De quibus hoc loco paucis agendum, ab Anemicis initio sumpro, nemice sive ventosae proprie conficiuntur a Metallurgis ad auram malignantis naturae in fodinis stabulantem novae aurae subministratione emendandam; variisque modis peraguntur:

vel solium beneficio cuius modis machina Sect, 2 c. 4 posita una est: vel per flabella continuo motu circulata; vel denique per tympana quaedam, quae ventorum flatus extrinsecus acceptos, per canales ad intima fodinarum receptacula traducunt. Cum vero ea sitnatura acris, ut intra canalem insinuari nullis viribus possit, nisi fodina intus alium, quo ventus immissus sibi exitum paret, meatum habeat: quem si non obtinuerit, auram putridam intus quidem premet nonnihil, semper tamen remanebit solita stabulantis aeris malignitas: si vero alibi exitum obtinuerit, tum aura ex nova semper novaque aeris intromissione perfecte magno fossorum solatio purgari poterit. Est enim subinde aura in huiusmodi locis subterraneis adeo gravi, ut non solum spirandi difficultatem operis subterraneis inducat, sed et lampades lucernasque extinguat: Imo interdum vel ipsos fossores intercepto spiritu suffocet. Ad has itaque difficultates tollendas, variis machinis, uti dicam, aerem emendare solent.

Machina I.

aerem infodinis emendandum.

Canalem EL ex quacumque materia primo in nonnullis regionibus intra meatum VS dimittunt, quem lignis variis ex lateribus protensis firmant: Huic extra orificium meatus super imponunt instrumentum ad instar dolii cylindricum, ut GD monstrant, ea tamen industria, ut cylindricum huiusmodi vas intus concavum libere in quamcumque partem versari queat. Habet autem vas in medio foramen sat amplum signatum littera A. In fundo vero foramen E quoque habeat quod canalis orificio respondeat. Huic retro e regione foraminis A apponatur ala B. cuiusmodi in apicibus turrium ad ventorum plagas indicandas poni solent, habebisque instrumentum peractum. Cum enim vas cylindraceum versatile sit, fiet ut vento quocumque tandem flante, ala foramen A vento semper obvertat, unde ventus summo intra vasis concava impetu intromissus constipatusque per canalis orificium intra intima fodinarum MN deducatur, atque hoc pacto dissipato putris aurae squalore, nova semper diu noctuque fodinam aura impleat, figuram I, adiunximus, ex qua verius mentem nostram percipiet Lecto.

Machina

Anemica II.

Alter modus peragitur flabellorum subsidio, cuiusmodi in Secunda Figura apparet. Extra fodinam conficiunt flabellum, uti docet Agricola longae hastae ferreae, que in intimum fodinae fundum porrigitur, ibique aculeatae cuspidi insistit concavo crassi vitri: Infra vero hastae ferrae EF, quot volueris flabra superiori similia affigi poterunt. Moto itaque a eett Labro ABCD ei insertum una secum totam hastam EF vertet, et una flabra illi intra putei concava annexa, atque hoc pacto ex multiplicatione flabrorum sufficientem ventum ad aerem intus latitantem penitus expurgandum suppeditari necesse est. Si vero profunditas maior foret, quam ut hasta eam ferre posset, tunc hasta multiplicandae essent, et deinde manuali fossorum exercitio concitandae: possunt autem flabra fieri pro vento maiori vel minori, maiora vel minora, non quaternis tantum, sed et senis, octavis, imo duodenis alis instructa. Optimum factu foret, extimum flabrum cooperiatur, relicto solum modo foramine praegrandi in cooperculo: hoc enim pacto ventus maiori impetu per foramen irruens, alam concitatiori motu circum verteret.

De Machinis Hydraulicis.

Machina III.

Nihil tam necessarium est fodinis, quam Machinae hydralicae, his enim non solum aqua intra fodinas magno fossorum impedimento stagnantes educuntur, sed et minerales glebae, et quidquid tandem ad fabricam interiorem pertinet supellectilis una cum victu fossoribus deputato tum intromittuntur, tum iterum extrahuntur. Sunt autem varii generis. Omnium utilissima est illa quam III. Fig. exhibet. et nil aliud est quam peritrochium in axe. Qua fune cylindro AB complicato, aqua ex puteis metallicis, vel ope duorum fossorum manubria CD versantium aqua commode alternis haustris extrahitur. Si vero puteus profundior fuerit tum intra canalem putei plura huiusmodi constitui possunt: et hoc pacto de uno loco ad alterum aqua elevari: quod in nonnullis fodinis fieri observavi. Verum cum vel ipsa Figura II. intentionem meam satis declaret. de ea fusius dicere s.

Machina,

Hydraulica IV

Altera macni exhauriendis aquis deputata est, quamvis rarior, sic autem fit. Rota ED latitudinis conspicuae, quod et tympanum vocant infixa axi quadrato AB sustentaculis RT et SA imposita, vertitur a duobus Operis per manubria XY. Habet autem rota complicatam sibi catenam ferream, cui post duos aut tres palmos globi lignei innectuntur, qui canalis P. concavitati explendae proportionati sint. Dum itaque rota versatur, catena usque ad aquam stagnantem per puteum IGHK protensa, ex altera vero parte per ipsum canalis intra aquam fundati meditullium sursum adscendens, aquam haustam, atque inter globos et globos interceptam infupremo orificio vasis MO, intra canalem O exonerat, uti in Figura IV patet.

Machina

Hydraulica V.

Quinta machina pariter Hydraulica estprorsus priori similis nisi quod priorglobulis suis in aqua extollenda praestat id, quod vas vel haustris, vel situlis, aut coriaceis saccis quomodocumque ferre catenae accommodatis praesens machina efficit. Rota ABCD uti prior axi innexa alia rota GH quae bestiis vel hominibus calcatur, vertitur; quamvis etiam per manubria, uti III. Fig. rota, aut etiam per obvium aquarum rivum versari posset. Rota calcata vertit rotam ABCD una cum circumplicata sibi ferrea catena plicatilibus armillis instructa, inter quae haustra pariter ansis suis versatilia vertantur descendente itaque circum volutione rot catena una cum suis haustris vacuis et inversis, illae ubi ad aquam putealem pervenerint submersae, haustam aquam adscendendo in suprema rotae curvitate eversam intra canalem ad id deputatum exonerabunt. Quam machinam summa animi voluptate variis in locis me vidisse memini incredibilem enim aquarum multitudinem advehit.

Machina

Hydraulica VI.

Sexta Machina Antlia est omnium in aquis exhauriendis usitatissima, qua uti nihil tritius, usitatiusque est, ita quoque pluribus eam verbis describere, operae pretium minime censui Machina quam hic vide sin plerisque fodinis adhibetur; quoniam vero ita comparatum est Antiliis, ut ultra 18 palmos non facile aquam elevent, machinas in diversis putealis canalis locis alias et alias disponunt, atque hoc pacto aquam intra fossas quasdam exonerant, ex una fossa ad alias et alias intra concava putei factas usque ad ultimam que externa est.

Possent hisce iungi cochleae Archimedeae quibus utique passim ad aquas exhauriendas utuntur; sed quia in metallicis fodinis ob angustiam loci summam incommoditatem adferunt, et putei profundiores sint, quam ut eo pertingant dictae machinae, ideo non adhibendas censent; si quis tamen eas multiplicaret, quemadmodum in Augustana machina aquaria paret, hoc pacto forsan non incommodum usum haberent quia tamen ingentes sumptus in iis qua, construendis , qua conservandis impendendi forent eas pariter negligendas censemus.

Innumera hoc loco machinarum genera mihi inciderunt, sed quoniam eas in metallico fodinarum negotio exiguum usum habere posse video, eas tantummodo reservandas indicamus, quas frequens usus et experientia iam tanto tempore introductas veluti optimas et faciles non sine emolumento comperit et approbavit.

LATIN transcription

SECTIO IV.

ARTICULARIBUS FODINARUM CONDITIONIBUS.

Variisque in Metallicis Mineris effodiendis, lavandis, concoquendis, separandisque unum ab altero processibus.

LATIN transcription

CAPUT I

De Purgatione Metallorum.

De Venarum conditione in superioribus sat superque dictum est: Uti vero Natura metalla plerumque procreat impura et mista cum terris, et succis concretis, et lapidibus, necesse est eas res fossiles plerumque a Venis metallicis, antequam excoquantur, quoad fieri potest, separare. Itaque uiur modis venae discernantur, conteranturque malleis, pilis tundantur, adurantur igne, in farinam molantur, cribrentur, laventur, crementur, dicendum restat.

Periti itaque Metallurgi, non omnia simul commixta, pura cum impuris, inutilia cum utilibus committunt decoctioni; sed primo tundendae, et in minutas particulas resolvendae sunt glebae metallicae, sive in terrestribus speciebus, sive concretis succis, sive denique in lapidibus in extiterint: deinde multiplici laborantium ministerio pura ab impuris, a pretiosis separanda sunt, deinde lavanda, et urenda, tandem concoquenda, ut suo scopo potiantur.

Uruntur autem duplici de causa glebae metallicae; vel ut ex duris molles et friabiles factae facilius tundantur, vel ut res pingues comburantur, sulphur, bitumen, auripigmentum, sandaracha tanquam omnibus praeterquam auro nociva metallis, tum vel maxime quod ferro minus reliquis, noceat. Quoniam vero nullum aurum fere invenitur. cui non aliquid argenti commixtum sit hinc huiusmodi quoque glebae, ut excoquantur, urendae sunt. Sulphur enim, et bitumen, quod plerumque admixtum habetin ardentissimo igne in cinerem resolvit metallum, argentumque consumit, uti in Cadmia bituminosa videre est. Modum vero urendi vide apud Agricolam et Erkerum. In Craticula fornacis AB ferrea frusta inconi formam disponunt. deinde igne supposito torrent; tum caeteras metallicas glebas adcdunt, tum potissimum pyritaram. qui quod mirum est, cum tertio uruntur ea.,quae in supremo fastigio collocata sunt, frusta exsudant quiddam sub viride, aridum, asperum, tenue adinstar Asbesti incombustibile quod et in Schisto lapide ex quo in Misnia aes educunt. observatum fuit. Aqua quoque subinde adspergitur venae metallicae. ut mollior, friabiliorque evadat; Cum enim vis ignis eius humorem exsiccavit, aqua calentem facilius dissolvit, uti in calce fit.

Tria itaque tomenta antequam ad superfectionis terminum glebae metallicae pertingant, sustinere debent: Prius est, Contisuo,et in minutissimas particulas resolutio, quod multiplici modo, et ratione fit. Duriora molis in hunc finem constructis, quarum pistilla dentibus tympanis rotae aquariae insertis elevantur, et depressione, illisioneque dentibus saxis illisa (quemadmodum in chartaceis, pulverariis officinis fieri solet) in farinam resolvunt. Alii lapidibus molaribus haud secus, ac frumentum conterunt; Molliorem vero materiam ferreis malleis comminuunt. Hisce peractis, farinam metallicam separant, cribrant, cribris varie maximis, minoribus, minimis foraminibus pertusis. Non desunt, qui seta ceis quoque cribris utuntur ad materiem in minutissimam farinam reducendam.

Alterum tormentum est, Adustio, quo materia metallica primum tum ad faciliorem materia comminutionem, tum ad meliorem rerum heterogenearum separationem, probe aduritur. Fitque variis modis, quos vide apud Agricolam.

Tertium tormentum est ipsa coctura, qua tandem finem suum consequuntur. de qua in sequentibus, Materies vero metallica, quae igne non indiget, sola lotura depuratur:quae variis quoque modis perficitur. Et ne loturae sive lotoriam artem omisisse videar, ego praeterea quae ab aliis passim usurpantur modis, et praesertim apud Agricolam l. 8. De Re metallica, alios hic modos, tum vel potissimum nonnullorum Principum postulatione, addam, qui in nonnullis fluminibus auream arenam dum invenissent adeo tamen minutam, ut vix ita lavari potuerit, quin maxima aureorum corpusculorum pars ob subtilitatem una cum limo inter lavandum non deflueret, rogaverunt, ut modum aliquem facilem et particularem invenirem, iisque suggererem: ut quemadmodum ferri ramenta ab heterogeneis partibus magnetis ope separantur, ita quoque daretur aliquid, quod auream scobem a terrestribus reliquorum metallorum portionibus separaret. Et quamvis in maioribus aureis ramentis reliquis separandis nulla difficultas sit, eo quod. uti metallorum gravissimum est ita quoque inter lavandum suapte sponte, reliquis heterogeneis miscellis defluentibus, eius ramenta lavatorii canalis fundo firmiter adhaereant: de minimis tamen ramentis id dici non potest: cum plerumque ob insitam exiguae molis quantitatem una cum reliquis scoriis defluant. Ne vero eorum postulationi refragari viderer. Duo potissimum media suggessi, quibus etiam insensibilia auri ramenta quisquiliis terrestribus, quibus insunt, separari queant. Prius est, per Mercurium; Alterum per Antimonium crudum. Per Mercurium res ita instituenda est: Limus, cui aureorum ramentorum scobs inexistit, scutellae indatur, cui quantamvis Mercurii portionem infundas, deinde spathula limum una cum Mercurio probe commisceas. Cum vero Mercurius naturali suo appetitu aurum cumprimis appetat. et ubi cunque tandem illud invenerit, adid magnetico quodam coitu confluat: arenae Mercurium commiscebis; quod ubi factum fuerit, separatis, quae Mercurio innatant, terrestribus limi miscellis, hoc pacto solus Mercurius aureis vestitus ramentis remanebit:quorum separationem obtinebis, si Mercurium igne evolare feceris. Ne vero Mercurii elapsi iacturam facias, quomodo eum integrum recipere debeas, inferius docebitur.

Alter modus est per Antimonium liquefactum. cui si miscellam dictam. in qua aurea ramenta continentur. infuderis, sola aurea ramenta fundum petent, reliquis, quaeunque tandem fuerint metallicis terrestribusque portionibus Antimonio innatantibus. Atque haec est ratio, qua minimus etiam auri pulvisculus ab impuris miscellis separetur. Alius modus.

Solent probatores Metallorum iurati, in fodinis mineralium probandis, primum in exigua quantitate, accipere venam cuiuscunque tandem metalli, explorare, quidnam, quantum contineat, fitque per ignem hoc modo: ex cumulo mineralium lapidum prius comminutorum unam, verbi gratia, unciam accipiunt iuste et quam exactissime ponderatam, usque ad millesimam, bismillesimam, aut etiam termillesimam partemunius librae, quam Germanico idiomate, Brobircenten vocant; quam per ignem postea probant. Comperto itaque pondere per regulam auream Arithmeticorum ita procedunt: Millesima, verbi gratia pars Minerae dat centesimam partem iam per probationem compertam, unius librae auri, argenti, velaeris, plumbive: ergo aliae 999 partes dabunt tantum, et tantum auri. argentive, id est, 99 Ex gr unus septenarius mineralium tantum et tantum continet in se argenti, vel auri, pro uno vero centenario dictorum metallorum elaborando, quanti sumptus impendendi sunt et peracta operatione praecise et pondus auri argentive, aut sumptus impendendos reperiunt, unde et sumptus ab auro argentove subtracti, illico lucrum produnt. Probationem vero faciunt in exigua quantitate, ne in magnis probationibus sumptuosissimis Dominus incomperto lucro damnum incurrat. Bilancibus utuntur adeo exactis, ut vel ipsos pilos, ac quas vis minutiores res facile ponderare possint. Vasa vero in quibus probatio fit sunt plerumque ollae testaceae, sive catini, in quibus metallica materia prius comminuta, et plumbo commixta hi deinde catini fornaculis ad eliquationem imponuntur; quorum formam in sequentibus proponemus Pro diversa vero metallicae glebae conditione diversas probationes habent: verbi gratia, aliam probationem faciunt in minera, quae aurum, aliam qu argentum, aes, aliudque metallum continet. His itaque praelibatis, tunc ad processus procedunt, qui sequuntur.

LATIN transcription

CAPUT II

Alia Metallorum praeparandorum ratio, ex Agricola.

Omines operari imprimis, referente Agricola, invenire debent cuneos, laminas, malleos, bacilla, contos, verticula, ligones, et batilla: haec enim instrumenta fodinis metallorum eruendis sunt maxime necessaria: fodina autem in loco montoso sita esse debet nec ab aliquo fluvio vel scatebra vel rivo remota, ut materia effossa ante excoctionem commode lavari possit; et quoniam venae metallorum interimas saxorum clauduntur. ideo fossores interdum bacilla ferrea rimis impingunt. Et venam decutiunt;quando vero per latera saxorum venae discurrunt, tunc malleis utuntur, et quando talia instrumenta in cassum adhibent, tunc violentia ignis saxa separando venas eximunt. Verum Metallici primum in adinventa vena periculum facere debent, utrum exiguam vel multam metalli quantitatem contineat: Nam quando laboratur cum dispendio, vena est relinquenda. Experimentum fit ex coctione modica quantitatis: hinc cognoscitur, num multa equantitatis excoctio detrimentum vel emolumentum sit allatura. Excoctio igitur multifariam videtur, non solum ut metalla ad usum praeparentur, sed etiam uta se invicem ignis ope separentur sunt enim plerumque mixta, et eorum vitia per ignem emendantur. Hoc itaque pacto in Germanicis fodinis procedere solent.

Primum homines operarii fragmina venarum in capsulas coniiciunt ut pistillis capite ferreo munitis a rota aquaria agitatis tundantur: semper enim procurant rivos aquarum ingentes de montibus eductos qui rapido cursu magnos rotarum orbes circumagitent; Lapides autem crassiores, quibus metalla sunt mixta, malleis primo facile minuuntur, in lacunis lavantur, et denuo cribrantur ut tandem molantur:et his omnibus modis materia metallica primo praeparatur, antequam in fornacibus excoquatur. Sunt multae fornaces in officina metallica, in quibus venae liquefiunt, et argentum ab re separatur, dum folles ingentes vi rotae aquariae sublevantur.,et assiduo flatu, atque motu magno cum fragore flammam in fornacibus excitant, et tunc viri operarii metalla superius iniiciunt, et alii metallum fusum et a contusis saxis separatum magnis cochlearibus exhauriunt. et in modulo stransfundunt. At non solum hoc modo metallum pretiosum a vili, et vicissim vile a pretioso secernitur: Saepius enim duo metalla in una, et eadem vena reperiuntur, quoniam naturaliter quaedam portio auri cum argento, et aere mixta reperitur; in plumbo nigro, et in ferro exigua argenti portio, plumbi nigri aliqua pars in argento, et denique aliqua ferri portio in aere urum autem argento plerumque separatur, aqua forti parata ex atramento sutorio, vel alumine, et halinitro, quae ad segregandum ab auro argentum summopere est idonea. Vulgaris compositio huius aquae constat ex libra atramenti sutorii, salis tantundem, et aquae fontanae tribus partibus. Aliter etiam paratur ex quatuor libris atramenti sutori, duabus halinitri cum semilibra aluminis, et aquae fontanae sesquilibra. Qui autem volunt, cuicunque metallo mollitiem inducere, superaspergunt sublimatum, boracem et euphorbium in pulverem redactum sin velint metalla in calcem, aquam redigere, metallum nobilius in vilius trahere, vel illa invicem transmutare: legendus est Weckerins in Libro de Secretis ubi multa huius generis arcana patefecit.

LATIN transcription

CAPUT III.

Fodina Auri esusque conditiones.

Primo summo studio observanda est vena curi, ex qua lapidum specie origiem suam traxerit, (siquidem hic venam non pro vena nativi loci aut montis sumimus, sed pro materia montis iam egesta). Si itaque in lapide Lazuli venam auri inveneris, duplici beneficio beaberis, partim auro inde extracto, et lapide Lazuli, qui uti inter lapides pretiosos non infimum locum occupat, ita partim Medicis, ad variarum infirmitatum medelam, partim pictoribus adcolorem illum ultramarinum coeruleum, quo neque pretiosior, neque carior habetur, maxime opportunus est, verum ex eo ita extrahitur. Primo vena Lazuli in pollinem redigitur; deinde pulvis catino impositus probe lotus, Mercurio ad amalgamationem usque saturatus subigatur, lapidis farina Mercurio innatabit, aureus vero foetus fundum petet; Mercurium vero auro adhuc saturatum per coriaceam bursam per colabis Mercurius a reliquo aur, quod intra coraceam bursam remanet una cum scoria argenti viv i separabitur quo denuo lomento purgatum integrum, purum reperitur: alium modum vide in XII Libro circa finem. Alii sic faciunt, modo priori usitatiori: Lento igne venam auriferam in fornace aperta torrent tamdiu usque dum humiditas omnis evaporetur, quae deinde ope mol in pollinem redata, et alio quovis modo comminuta, per cinericium, quam cupellam vocant, addito plumbo fundenda est, atquehoc pacto aurum separabitur a sua vena et a plumbo ut in sequentibus fusius patebit.

S. I.

Generatio Auri.

Aurum ex halitu Sulphureo Mercuriali purgatissimo intra purissimam appropriata; terrae salinae matricem uti in praecedentibus ostendimus, generatur, et diuturno temporis tractu a modico calore excoquitur. Quoniam vero haec operatio non nisi per longum temporis spatium elaboratur, hinc fit, ut natura auri hanc claritatem claritatemque adipiscatur, similem originem haec carmina manifestant.

Mox inde ad matris descendens viscera magnae

Reptes spectatum thalamos, prolem atque nepotes

Sulphuris, et vivi Argenti in caligine caeca.

Te, mihi crede sat est vires tenuisse propinquas.

Unum hoc efficies gemino quod pendet ab ortu.

Sunt praeterea multi e Alchymistis, ut superius fuit enucleatum. qui auri generationem arti perperam adscribunt, ob multas, quas de hac re legerunt non historias sed fabulas. Inter alias vero adducunt hominem Maurum, qui in regione Mauricaniae apud fabrum, pulverem quendam citrinum argento fuso addebat et illud in aurum illico vertebat; vixisse quoque referunt, hominem in Galliis, qui habebat oleum rubrum, quod Lunam, nempe argentum, in lucidissimum Solem, id est in purissimum aurum, utique per imposturam transmutabat. Picus Mirandulanus dum suis temporibus aurum in ventriculis perdicum inventum fuisse narrat, nil mirum dicit; quis enim nescit, gallinas, perdices anates similesque volucres nil magis appetere, quam metallica corpora uti in praecedentibus dictum est; Ad ripas itaque fluminum aurea ramenta arenae passim commixta devorasse , vero haud absimile est; quae calore stomachi in unam postea confluxerint massam; non ut ipse putat, occulta eduliorum potestate generatum, quanquam Naturam hanc virtutem superficiei terrae impertiri posse, non negem. Narrant enim in montibus Cretae Capras, Ibices nuncupatas, fuisse visas quarum dentes aureo colore erant suffusi, in illa potissimum parte, qua herbas vellebant, quod haud dubie ex spirituum auriferorum tinctura, qua herbae imbuuntur accidit. Inhumano cranio quandoque inventum esse aurum Albertus refert: quod si verum eft, alia ce causa non evenit, nisi ex halitibus, qui, dum eliquatur aurum, exsurgunt, et non secus ac hydrargyron in cerebro coagulantur.

s. II

Natura proprietus auri.

Multifariam Chymistae auri nataram investigare nituntur, quam ob rem nulli parcunt labori, scilicet illud solvendo, ponderando. gustando sublimando. et fundendo, ut inde omnes illius affectiones rimentur, et tandem illud in secundo excessu cui: calidum et humidum constituunt. Placuit tamen Galeno frigiditatem et siccitatem illius commendare. Verum ut melius omnes uri proprietates assequamur, non erit abre cunctas qualitate illius examinare. Ac primo quidem si meditemur auri qualitates activas Aurum diu pertractatum, nunquam manus tangentis inficit, quae praerogativa caeteris metallis non competit: atque adeo hoc praecipuum puritatis argumentum sit. Deinde Aurum percussum, exiguum edit sonum, et sui, vel alterius coloris lineas alicui corpori non imprimit nisi coticulae sive Lydio lapidi atteratur: tunc enim lineas sui simillimas reddit: quae omnia summam in auro perfectionem indicant. Si qualitates puri auri pasivae considerentur, primo ab acribus succis in sua quantitate nullam sentit noxam; ecundnon est fragile, quamquam sit molle: Quare malleo percussum adeo dilatatur, ut ex, gulis eius denariis quinquagenae pluresve bracteae senum digitorum longe efficiantur, idque prae caeteris metallis auro contingit, ob perfectissimam materiam, ex qua constat. Tertio rubigine non infestatur nisi fuerit alteri metallo permixtum, tunc rubiginem coerulei coloris amoenissimi effundit, quam pictores ceruleum ultramarinum vocant. Quod si purum, et sincerum fuerit, quamvis per multa saecula intra terram sepultum manserit nullam rubiginem contrahit: non foedatur sale, in aureo salinario vase positum. quod in reliquis non fit.

Si qualitates interne puri ri ponderentur, primo observabimus ex mente Aristotelis, igne ita fundi ut ibi prorsus substantiae amittat, imo ibi purificetur et splendidius evadat, nihilque suae soliditatis perdat. Deinde Aurum in aquis acutis positum, quas Aurifices ad segregandum aurum ab argento praeparant, in limum minime solvitur ut multi perperam arbitrantur sed in particulas insensibiles dividitur, quae siccata aqua denuo pristinae formae unita restituuntur. Debemus tamen animadvertere. quando dictum fuit, aurum nec igne, nec usu absumi, id in comparatione ad alia metalla intelligendum esse, quandoquidem nummi aurei assiduo digitorum attritu absumuntur. et diuturno igne aurum paulatim halitibus evaporatis evanescit. Tandem inter qualitates auri externas recensetur gravitas plumbo nigro qualis, et calor. qui diutius in candenti auro continetur, nec non colo fulvus,et nitor fulgens memoratur, cum aurum inter metalla sit primum, quod colorem monstret, qui magis in auro, quam in aliis metallis refulget. Hinc ex analogia quadam Interpres Pindiri et Chymici aurum Soli dicatum esse asseverant: Nam sicuti Sol in medio Planetarum resplendet ita pariteraurum inter caetera metalla coruscat.

Praedictis addunt nonnulli pravam Auri qualitatem, propterea quod ex Plinio aurum venenatum esse censent. Sed advertendum est, tum Plinium verba fecisse de auro, cui aliud metallum permixtum erat; at quando igne purificatur, tunc omnem malignantis qualitatis pravitatem exuit, siquidem in medicamentis sumptum tantum abest ut homini sit detrimento ut potius facultatem vitalem mirum in modum roboret, et omnes humani corporis spiritus recreet. Quod vero de auro adventante die frigescente narratur in Libro de Natura rerum, inter fabulas reponendum est, utpote quod quotidiana experientiae repugnat.

S. II

Antipathia, et Sympathia Auri.

Proximo et affini quodam ordine proprietatibus Auri Antipatha et Sympathia succedit. Primo Sulphur, et Aurum inter se diffidere inde colligimus, quoniam aurum vapore sulphureo, et fetido perfusum, illico gratum colorem amittit, quamvis postea eodem sulphure in aqua fervefacto una cum tartaro, et modico salis pristinus splendor ei restituatur. Pariter a plumbo gravem offensam recipit: nam aurum fumo plumbi imbutum, in pulverem tenuissimum redigitur. Et interdum odore plumbi adeo rigescit utmalleo dilatari nequeat: quamobrem Artifices aurum denuo fundere et modicum nitri, vel sublimati superinfundere coguntur, ut malam qualitatem a fumo plumbi receptam deponat. Amplius limonum succus pertinacem auro se praebet inimicum, utpote quod illo maceratum teste Levino Lemnio, pondere diminuatur; sed et hoc a me experimento facto falsum inventum es.

Quantus Mercurii cum auro sympathicus affectus sit, ex praecedentibus patuit, cum ubicunque id repererit hydrargyron igne solutum, illico aurum quodam modo amplecti videatur. Si praeterea liquescenti auro milceatur argentum vivum et moveatur mistura donec frigescat, aurum in pulverem redigetur: dum argentum vivum penetrando materiae aure ita copulatur, ut nullam habere continuitatem patiatur, nulla prorsus auri specie remanente. Hoc non est ignotum artificibus Saracenis, ut habetur in Libro e Natura rerum, qui itine, rantes aurum hac ratione corruptum secumlferunt; nam postea ad libitum in fornaculaposirum pulchrius et splendidius resurgit. Qui ab immunditiis et terrestribus quisquiliis auro commixtis in officina auraria aurum separant, non auri, et Mercurii odium sed potius quandam eorum familiaritatem esse pronunciant: dum enim immunditias commixtas mol triturant, et illis Mercurium diligenter miscendo addunt tum quidquid auri permixtum fuerit, Mercurio adhaeret, qui postmodum per corium transcolatus in fundo aurum relinquit, uti in sequentibus patebit.

Quod vero Philostratus aurum a draconibus unice appeti referat, id poetarum figmentum esle quis non videt? dum dracones thesaurorum custodes constituerunt. Notior itaque galli gallinacei in aurum amorest; nam auri micas eti nummos aureos, reosque magna aviditate eum devorare ipse vidi. Quod vero ossa huius animantis liquescenti auro permixta, illud in se consumere dicantur; quod etiam Aeliano teste ab ossi, bus tibiae accipitris, imo ab osse milvi piscis aurum trahi dicatur, pariter falsum comperimus. Quod rursus Liber de Natura rerum de admiranda sympathia Echini piscis cum auro narrat, omnia poetarum deliramenta superat: Nam hie fale servatus tanta vi pollere somniatur, ut admotus orificio aurum in puteum delapsum extrahat. Quod vero virga coryli recens in aurum fusum immissa illud in pulverem redigere dicatur, eo quod humiditas virgae ab auro et vicissim humiditas auri virga attrahatur, falsum invenimus. Idem de vino asserendum esse multi pronunciant, eo quod vinum aurum colore, caeterisque proprietatibus aemuletur, eo quod sicut vinum inter vegetabilia, ita urum inter mineralia primas partes occupet.

Praeterea aurum, uri et multa alia metalla miro consensu se amplectuntur, quando ab Aurifabris huius amicitiae haud ignaris permiscentur, hancque misturam vulgo legam appellant. Plumbum igitur, et stannum itaamice se amplectuntur, ut copulata talem misturam constituant, quae a perito etiam artifice dignosci nequeat: Aurum vero non nisi cum argento, et aere apprime ligari potest. Postremo nonnulli magnetem quoque dari sibi imaginantur, qui sicut magnes ferrum, ita et hic aurum trahat cuiusmodi Philostratus esse dicit. Pantarben lapidem, fictitium, quem inter vetularum deliramenta verius quam in rerum natura ponendum censeo: ut proinde satis mirari nequeam, tam putidas imposturas affanias ridiculas in hunc usque diem etiam in Scholas concatenatis erroribus irrepsisse cum vix Liber sit de miris Natur arcanis tractans, qui inter caetera huius fabulossisimi Pantarbis mentionem non faciat.

S IV.

Inveniendi, et praeparandi Auri ratio.

Plinius in monimentis suis triplicem inveniendi auri rationem tradidit: Primum observando arenas fluminum; caeteri modi legendi sunt in praecedentibus capitibus Libri huius,, ubi de variis inquirendorum metallorum artificiis egimus Superest solum, ut de Arte Praeparationis verba faciamus: cum alio artificio aurum fluminis elaboretur, et alia ratione aurum minerale praeparetur. De quibus Historia Indica ita dicit, Itaque aurum amnis sola ablutione perfecte praeparatur; nam quando ab arena fuerit segregatum, funditur, et est perfectissimum. Memorant, qui Novum orbem perlustrarunt teste, Maiolo, retiaab incolis adhiberi, quibus auri glebas ab amnibus extrahunt. Id potissimum accidit flumini Zenero, non procul ab urbe, cui Carthaginis nomen indicum est in Novo Regno sito et enim Accolae quando magni incidunt certis mensibus imbres retibus multa auri ramenta expiscantur, que nulla praeparatione indigent. Pariter iuxta montem Craesiae in India fons esse perhibetur qui quotannis aureis ramentis impletur, ita ut inde centum urcei fictiles auro pleni singulis annis hauriantur: ficti enim vasa oportet esse fragilia, quoniam aurum sine praeparatione in illis concrescit, singuli autem urcei pondus talenti exaequant. Sed nos fabulosas huiusmodi narrationes relinquamus.

Ex aliis etiam rebus praeterquam ex fluentis, et mineris aurum eruitur, et praeparatur. Primo enim per misturam quandam studiose paratam ex auro aqua separationis soluto cum plumbo, vel pice. et arena sub hac mixtione aurum sine suspicione de regione in regionem occulte deferri solet. Plinius Caium Caligulam Caesarem auri sitientissimum iussisse magnam Auripigmenti quantitatem propter similitudinem, quam cum auro habebat, excoqui, et inde aurum purissimum emersisse, sed adeo exigui ponderis ut opifices, damnum sentirent. Ex lapide Cyaneo, vel Lazuli ut Arabes legunt et ex cupro rubeo Hungarico virtute argenti vivi separari compertum fuit, de quo paulo ante.

Est apud me Liber Hebraeus manuscriptus, qui cuiusdam herbae succo aurum produci, et praeparari docet; herbam vocat Borizam, Lunatiaeque speciem esse ait, non in campis, sylvisque, sed in stolidi Rabbini cerebro natam, cuius caulis est violaceus, et folia producit maioranae foliis similia crescentia ad motum Lunae et tota planta odorem croci spirat; succus huius plantae, o rem miram! ita permiscetur argento vivo, ut fiat veluti crassamentum; quod in pulverem redactum, et aeri inspersum illud in purum aurum convertit, uncia huius pulveris ad tingendas centum aeris uncias sufficere perhibetur: quo quidem figmento nil stolidius esse potest. Si enim id veritati appropinquaret, procul dubio iam omnia metalla in aurum essent conversa, sed ad rem nostram.

Itaque Aurum a terra purgatum. lotum, fusum, et elaboratum in hiis operationibus flavum, et splendidum colorem amittit, propterea opifices aliquando illud macerant spatio diei naturalis in aqua tartari, postea aqua dulci abluunt, et linteo mundo abstergunt; interdum cum sale ammoniaco, rugine tartaro in aceto fervefaciunt, et quandoque cum sale communi, tartaro, et sulphure tamdiu in aqua confervere faciunt, donec colorem perditum recuperet; imo quando aurum est mollius necesse est illud figere et densare, idcirco statim atque ex chrysoplysiis extractum est, aqua regia utuntur ex aerugine, chalcantho, alumine, et lapide calaminari parata. His omnibus expeditis praeparatis aurum fundunt in virgas, quae num aliquid argenti contineant, necne, opifices ex Lapide Lydio, et per acus probatorias experiuntur, quas cuncti aurifices in suis officinis servant. Unde ut portio metalli auro permixta, quam Legam vocant, penitus auferatur, nonnulli mistura ex tarraro et pulvere laterum utuntur, hac mistura fornaculam rotundam cum lateribus construunt.,et aurum eadem mistura tectum in olla ponunt, et ignem per diem naturalem accendunt: sic enim alienum metallum, seu lega absumitur, et aurum ad viginti quatuor ceratia reducitur, quae vulgo Caratti appellantur.

LATIN transcription

CAPUT IV.

Fodina Argentifera, eiusque natura et proprietas.

Ulti uti est apud Agricolam, putaverunt argenteam venam per se puram non reperiri sed vel ratae vel plumbeae venae aliisque metallicis corporibus commistam. Sed hoc et experientia, et historiae repugnat siquidem in Potosinis Americae montibus, auri argentique frusta subinde adeo para reperiuntur, ut ne quidem ulla depuratione indigeant; sed aurificibus, uti nata sunt tradantur in necessarios variae supellectilis usus elaboranda; cuiusmodi et in Hungaricis fodinis subinde inventa fuisse referunt; non dicam intra abditas montium venas, sed vel aratri ope, in agrorum sulcis, intra radices arborum quoque vel etiam in scaturiginibus quae ex montibus auriferis, argenteisque erumpunt; imo sub, inde quoque ipsi vitium racemi foliaque aureo colore tincta spectantur. In intimis quoque Monomotapae desertis montium vallibus purum putum aurum subinde instar lapidum reperiri Abassini annales Societatis nostrae tradunt. Agricola confirmat dicta, argente, illa tabula intra Saxonicas fodinas argentiferas inventa, quam natura ad tantam puritatem, et perfectionem deduxerat, ut Aurificis quidem industria eliquata, et quam optime polita in mensam efformata videretur, ut vel ipse Dux Saxoniae gloriari sit sol itus, ne Imperatori quidem in tam insolita mira, et plena magnificentae mensa, non manu artificis efformata sed incredibili Nature industria elaborata, convivari, concessum esse quod luculentum signum, argentum proprios habere sui exortus natales.

Accedit, quod hoc. Quod de argento dicitur id de omnibus aliis venis metallicis dici possit cum nulla sit adeo pura, et ab omnibus heterogeneis ita depurgata, quae non semper aliquid reliquorum metallorum sibi commistum habeat, pro varietate halituum, venas nunc hoc, nunc alio colore tingentium, cum singulae venae exaltentur, colore quodam in ceruleum, nonnullae in viridem, ali in fulvum, fuscumque; non desint, quae in cinericium nigrumque, aliosque colores iuxta compositionem, combinarionemque cum prima proxima metallorum materiae efflorescant. Argentum itaque pro huius misturae ratione nun in maiori nunc in minori quantitate, pro maiori, vel minori sulphureo mercurialis halitus in terta pura, et argento producendo proportionata concoctione reperitur: Nam ut ex fodinarum praesidibus intellexi. concrescit illud plerum, que in lapide cinerei vel grisei coloris: praeterea in lapide quodam duro haud absimili Tyburtino quem rue Travertinum vocant. Vena gravis est, et ponderosa, lucentibus veluti quibusdam punctis praedita, luculentum sane melioris notae argenti indicium. Si vero inveniatur in lapide candido et plumbeo tum maxime appetitur, eo quod terrestreitate sua facile purgetur.

Rursus ut plurimum quoque reperiri solet sociatum Marchasitis, seu pyritibus, quae tamen quanto aureo colore plus superbiunt tanto minus argenti spondent: quanto ad candidum colorem plus approximant, tanto foecundio rem arenti venam pollicentur: Cuius rei causam hanc damus, quod fulgidior pyritarum color nescio quam adustionem noter, qua argentum paulatim consumitur: Contra candidus pyritarum color uti temperatiorem calorem indicat, ita quoque uberiorem argenti copiam spondet, praefertim si plumio cet ri fuerit sociarum. Accidit subinde, ut Sulphuri et Arsenico, Mercuriaque nondum fixis similibusque combustibilibus rebus coniunctum inveniatur; tum nulla alia re opus est, nisi ut igne forti argentum a ceteris per evaporationem separetur: Quomodo vero haec separatio, fiat, ex praxi, qua in America passim utuntur postea exponam.

Argentinatura et proprietates.

Materiam argenti ex substantia Sulphuris, et Argenti vivi dimanare Albertus Magnus, aliique pronunciarunt. Brasavolus tamen statuit esse argentum vivum condensatum sulphur virtute comprehendens cum e frequenti pertractatione argenti odor sulphuris persentiatur; sed sub argento, auro sulphur diversa ratione latitare asseverat; quandoquidem auro sulphur in attu et argento sulphur in potentia assignat. Veri autem philosophi,et diligentes rerum naturalium scrutatores, argentum ex substantia magis agea, quam ignea prodire affirmant, ideoque illud in temperatura frigida, et humida constituunt, quid alii de temperamento frigido et sicco argenti dixerint. Imo Albertus, et ipse argentum frigidum, et siccum non sine aliqua humiditate existimat. Quo ad alias affectiones considerandum est argentum esse tractabile, et sonoram: auribus enim non iniucundum tinnitum communicat, et si purum sit, hominis halitum recipit, et nubem protinus discutit. Caeterum si comparetur ad aurum. profecto minus perfectum est: quocirca Chymici dicere solent. Uti se habet Luna ad Solem, sic se habet argentum ad aurum: Sed Luna est minoris luminis ita et argentum minoris pretti, et ponderis esse debet. Similiter si meditemur utriusque metalli proprietates maximum inter utrumque discrimen inveniemus. Primo enim in eruendo a fodinis argento, non ita purum, ut aurum colligitur, sed terra et sordibus adeo permixtum ut illius depuratio immensum laborem expostulet: Insuper argentum purificatum malleo quidem dilatatur, sed minus quam aurum, cum maiorem duritiem, et crassitiem nanciscatur. Deinde auro et plumbo est levius, siquidem liquefactum illis instar olei supernatat; diuturno igne diminuitur, et in locis humidis abditum corrumpitur: quibus affectionibus aurum minime vexari in superiori capite manifestavimus. Itaque Auctores non debent magna admiratione te, neri, quando argentum, cum sit candidissimum, lineas nigras corporibus imprimat, quod non aliunde, nisi ab impuritate metalli dimanare censemus Tandem argentum a natura hoc habet insitum uta familiaritate sulphuris, stanni, et ferri abhorreat, veluti cuncta animantia et potissimum canis teste Plinio, odorem ab argentariis exeuntem mirum in modum abominatur.

Inveniendi Argenti, et praeparandi ratio.

Metallurgis iam dudum innotuit, Argentum in terreno cinereo et obscuro generari, ibique inveniri, ubi pyritae multi conspiciuntur: immo quemadmodum pyritae aureo colore adspersi, venas, ita pyritae albicantes minutis maculati granis venas argenteas indicare solent: quocirca locus. ubi pyrites candidior, rarior, et minutior observabitur maiorem spem venarum argenti praebebit. Inventa igitur, et aperta Argenti vena fossores tamdiu in eruendo argento prosequuntur, donec aluminis mineram inveniant: quandoquidem reperto hoc succo concreto, macro venae argenti finem praedicunt.

His igitur propositis ad argentum effossum depurandum accedemus, quod non nisi cum nigro plumbo, aut cum vena plumbi, quae Galena appellatur, que ut plurimum iuxta plumbi fodinas invenitur, excoquitur. Interdum Metallurgi ex cadmia bituminosa virtute ignis argentum eliciunt, quae tamen exiguam illius in se quantitatem continet: Aliquando minium cuius vomica est argentum vivum, metallurgis in argentum excoqui, Plinus testificatur. Verum quando argentum auro velari fuerit permixtum, multa pro separatione metalli magisteria adhibere solent, quae Georgius Agricola diligenti examine prosequitur. Praeterea nonnulli ex hydrargyro purum argentum extrahere profitentur, quod utrum verum sit, non nisi experientia explorari potest. Picus Mirandulanus narrat, nimirum suis temporibus accidisse, ut argentum vivum cum plerisque aliis rebus pro equi medicina permixtum, in purum argentum fuerit transmutatum; quodsi verum est, id non tam ex hydrargyro, quam ex adiunctis rebus, quibus commiscebatur, eductum fuisse facile crediderim.

Posteaquam argentum ingenti laborum difficultate fuerit excoctum, et elaboratum caret illo albore, qui in argento desideratur; quocirca Artifices tartarum cum sale communi in aqua miscent ad ignem, in qua argentum nonnihil fervefaciunt, et inde illud extrahunt candidissimum. Insuper sunt nonnulli, qui candorem Argenti colore flavo tutiae, et curcumae beneficio tingere nituntur, ut hac coloris praerogativa aurum emulari videatur. Alii vero laboribus animum, et corpus fatigant, ut argentum in aurum transforment: Sed de his operationibus vide nostram in sequenti Libro sententiam. Quomodo vero argetnum auro obduci possit, paucis accipe.

Triplici modo id potissimum fieri observavimus. Prior est, cum supra tenuem argenti bracteam alia auri similiter tenuis posita, malleo, tamdiu, donec firmissime cohaerescant, contunditur. Secundus est, cum supra crassam argenti bracteam denarius aureus collocatus malleo quam latissime potest, ex, tenditur. Tertius modus est, quando bracteae argenteae hydrargyri, et ignis ope auro mixte diluuntur; quem modum alibi fusius de, scripsimus. Argenti in Medicina usus.

In usu Medico Argentum non vulgarem habere commoditatem perhibetur. quandoquidem Medici Dogmatici illius scobe, et tenuissimis bracteis uruntur, eo quod hoc metallum tremori, et palpitationi cordis opituletur, cerebrum roboret, putridam in ulceribus carnem blande exedat, et tandem inmania et aliis affectibus melancholicis multum adiumenti afferat. Quamobrem cum in, ter cardiaca pharmaca numeretur, ingreditur Electuarium de gemmis, Galeno adscriptum Auream Alexandrinam, et omnia fere Antidota, quibus aurum permiscetur. Imo Argentum, refrigerando et siccando, scabiei et prurigini medetur, si cum oleo tartari mixtum, ut notat Mylius, adhibeatur. Item alii limaturam Argenti cum hydrargyro permiscent et hanc medicinam in sanandis haemorrhoidibus mirum in modum perperam extollunt. Denique foliis argenti, medicamenta in bolo praescripta involvuntur.

Chymici Argentum potabile parant, dein, de calcem, crocum, quintam essentiam, oleum, et salem, quas omnes praeparationes apud Libavium, et alios Alchymiae professo, res legere licet. Oleum Argenti, sive Lunae in morbis cerebri magno usui futurum praedicant: propterea in fananda epilepsia huius tres, vel quatuor guttas cum aqua florum be, tonicae, salviae, et melissae patienti propinant: sem quoque non solum in praedicta affectione. sed etiam in aliis morbis, capitis minime infrugiferum divulgant, cum omnes cerebri humiditates superfluas absumere dicatur: Imo ex huiusmodi sale sumpto a granis quatuor ad grana quinque, cum semidrachma olei iuniperi, hydrope laborantem amplissimum fructum esse consecuturum pollicentur, et tandem stomacho labefactato plurimum prodesse asseverant. In pharmacopoeis denique mortaria argentea cum pistillis pariter argenteis ad gemmas conterendas pro confectione hyacinthina servari debent, ne a pulvere lapidis porphyritici alteretur, qui ob contactum angulorum durissimarum gemmarum produci posset:neque aliud metallum ad hoc peragendum opus idoneum esse videtur, quoniam colorem et qualitatem gemmarum inquinare et alterare potest. Cum autem in mortario argenteo praeparatae fuerint, hoc incommodum a gemmis procul duhio arcetur.

LATIN transcription

CAPUT V.

Metallorum Mistura.

Natura in Terrae utero progignens metalla interdum duo vel tria, vel quatuor permiscei, ut alibi enucleavimus: hinc homines a natura edocti, teste Agricola, rationem misturae metallicae ad usum reduxerunt: imo aliquando casus idem monstravit, quando referente Plinio, incensa Corintho, aurum et argentum et aes in unum confluxerunt, et sic fortuna quodammodo tribus Corinthii aeris generibus temperaturam assignavit, quorum candidum quasi argentum refulgebat, quoniam id in mistura praevalebat: alterum, in quo fulvus color, ob auri dominium nitebat: Tertium, in quo aequalis omnium mistura constituebatur. Itaque naturamet fortunam ars et fraus imitantur: dum metalla addentes metallis, homines varias producunt misturas, quas Graeci 蠂蟻峥栁嘉毕兾�, Latini temperaturas appellant. Artifices igitur duo, tria, vel plura metalla simplicia aut mista copulare queunt, aut metallum simplex cum misto, et vicissim, aut duo simplicia cum uno misto et vice versa, vel tandem pura simplicia cum uno misto vel duobus et in his pariter vicissitudo servari potest Item vile aliquando metallum cum pretioso solvitur et e contrario pretiosum vili additur. Primo auro argentum multifariam miscetur et hae omnes misturae carent nomine, ut superius fuit manifestatum, solum mistura auri recipiens quintam portionem argenti electrum nominatur.

Caeterum quando homines portionem vilioris metalli cum massa pretiosioris compendii causa fundunt, absque dubio fraudem incurrunt licet Artifices aliqui posse id feri sibi persuadeant concessu et beneficio Principum, ut nummi aurei non puri, sed cum modica argenti portione cudantur. Hodie quoque Principum concessione in cudendis nummis, mistura metallorum utuntur, quam opifices et aurifabri Legam nominant: Nihilominus Tacitus Imperator, referente Flavio Vopisco in Oratione ad Senatum cavit, ne quis argento publice vel privatim aes permiscere, neque auro argentum, neque aeri plumbum auderet: alioquin cum proscriptione bonorum capitale iudicium incurreret. Quanquam olim, Vopisco teste nonnulli plumbum eri addiderint. ut nummos minime probatos cuderent. Fabri argentarii sibi per leges licitum esse hanc misturam procurare pronunciant, dum sumunt decem uncias cum dimidia argenti, et dimidiam aeris unciam, sicque libralem argenti massam conflant, Chymicorum nonnulli aes dealbatum argento addunt, et pro sincero argento vendunt, cum tamen haec fraus sub vitae periculo sit prohibita. Hodie plumbi nigri decimam partem miscent cum stanno, et ex hac mistura patinas, vasa et multa alia huius generis opera formant. Quondam etiam aeri ferrum miscuerunt, quod multis fraudi fuit. Tot igitur modis metalla viliora pretiosiori permiscentur. At vice versa hoc criminis loco non est reponendum, quando metalla pretiosiora vilibus adduntur. Postremo sunt quaedam metallorum misturae, quae ab operibus ex illis resultantibus nomen sortiuntur, ut ollaria mistura, quae ex ternis vel quaternis plumbi argentarii libris et centenis aeris integratur, quae varia vasorum genera ingreditur. Alia mistura vocatur bombardaria, ex qua tormenta bellica fabrefiunt, haec autem fit, dum singulis libris viginti aeris una plumbi candidi additur. Tertia fit mistura, quando ob sonitum sexdecim libris albi plumbi semilibra plumbi cinerei copulatur. Quarta mistura componitur, quando duae portiones plumbi nigri, et tertia albi coniunguntur; hanc Veteres stannum terciam appellarunt, quo ad fistulas solidandas utebantur, hanc misturam vulgus Saldaduram nun cupat. Quinta mistio est, quando quales portiones utriusque plumbi permiscentur: haec mistura Plinii aetate, stannum argentarium vocabatur; ex hac nostris temporibus orbes et patinae parantur. Pariter de aliis misturis tam simplicibus, quam compositis disserendum est, cum mistis omni tempore addi possint.

LATIN transcription

CAPUT VI.

Sympathia et Antipathia.

Consentiunt metalla cum variis lapidibus, et praecipue cum illa filicis specie, quae ab Aristotele pyrimachus appellatur. Id non est ignotum viris ad fusionem metallorum incumbentibus, qui super liquefacta metalla id genus lapidis inspergunt, ne metalla in auras evolare possint; imo cum illo genere pyritae variis coloribus insigniti facile conveniunt: quapropter opifices hoc genus pyritum loco plumbi, metallis addunt, ut in coctione metalla liquidiora evadant. Deinde cuncta metalla argentum vivum in amicitiam receperunt, quia libentissime omnibus copulatur, consequenterque in familiaritatem sibi adiungunt illam haematitis speciem, quae Argento vivo praegnans est; quocirca hic lapis ad se me, talla trahere perhibetur. Imo inter ipsa metalla Sympathia, et Antipathia observatur: namque ab auro, et argento plumbum amatur: haec enim dum simul funduntur, facile commiscentur. Vicissim aes a plumbo temperamenti contrarietate abhorret. Item stannum ab auro. et argento ita dissentit ut ea pene consumat. Id in fornacibus manifestissimum, dum plumbum album liquatur , apparet: argento enim supernatat, et bacillis ferreis facile extrahitur.

Ex altera parte metalla et animantia contrarietate maxima dissident, quia spargunt quosdam halitus spiritui animali inimicos:Idcirco nullibi legitur, metallis aliquod animal fuisse nutritum: Imo ubi venae metallicae inveniuntur, ibi neque plantae crescunt, neque animantes versantur, et in huius con, firmationem intelligimus, quod in fodinis metallorum crura opificum plerumque vitiantur, quae postea in fodinis Assii, sive sarcophagi lapidis fanantur. Hac etiam causa moti Medici prohibent, ne in praeparandis margaritis vel alio huius generis medicamento, utantur metallis, sed solum lapidibus marmoreis, quoniam impendet periculum, nequid metallicum medicamentis praeparandis adhaereat, quod e diametro naturae humanae adversaretur, et inde gravia symptomata emergere possent uti in Sectione de Venenis docuimus. Certe Plinio teste odores a fodinis metallorum dimanantes, omnibus quidem animantibus sunt ingrati, sed canibus potissimum maximo sunt detrimento, qui ex argenti metallo exhalant.

LATIN transcription

CAPUT VII.

De Scoriis, et Excrementis Metallorum.

Excrementa seu corie sunt Metallica factitia. quae in primis. et secundis fornacibus fiunt, dum venae metallorum excoquuntur, dum metallum a metallo se, paratur, vel dum aes liquefactum tingitur: Haec autem sunt, Scoria Diphryges, Cadmia, Pompholyx, Spodos, Lithargyrium, Molybdaena, et Squamae. Nonnulla sunt, quae fiunt extra fornaces, ut Aerugo, Coeruleum, Cerussa, et similia, de quibus sigillatim in Sexto Libro mentio facta fuit. Sciendum igitur, in excoctione metallorum scorias quae sunt veluti quaedam venae excoctae recrementa, quas Opifices Loppas appellant, generari: hae metallo fuso supernatant, et frigefactae et conglutinatae, tanquam vitrum fragiles redduntur, et si quid humoris metallici retinuerint, graves fiunt, quo separato in pumicosam levitatem abeunt. Itaque pars metalli terrestrior, et faeculentior abit in scoriam, quae est purgamentum venae in fornacibus coctae, ut dictum est; loquendo tamen de vena Auri, argenti, aeris, ferri et utriusque plumbi: Nam venae Argenti vivi, et plumbi cinereio scorias non producunt, cum non excoquantur. Non dicimus tamen ex plumbo cinereo, cum aliis metallis mixto. et liquefacto, scoriam exire non posse. Haec metalli sordes Graecis 蟽魏蠅蟻委伪 merito dicitur, quoniam apud ipsos 蟿峤� 蟽魏峥断�, est stercus, a Celso, metalli recrentum nuncupatur.

Argenti scoria, seu recrementum habetur tantum quando vena Argenti in fornace purgatur, sed sincera esse nequit, quoniam opifices ad purgandum argentum ei nonnihil plumbi addunt. Haec scoria Argenti vocatur helcysma 蟿峤� 峒曃晃合呄兾嘉� ab 峒曃晃合� eo quod hoc incrementum ita lentum reddatur, ut instar visci trahatur. coria vero, quae ab aere, et erro colligitur, plerumque est nigra, sordida, et spongiosa, sive pumicosa. Scoriae maiorem copiam ferrum, quam aes fundit, cum sit metallum impurius et magis terreum; quae quidem non solum, quando ferrum in fornace funditur, obtinetur, sed etiam quando ferrum in ustrina fabri ferrarii mollescit. Scoria vero plumbi a caeteris maxime discrepat, quia minime lapidosa, est neque fragilis ut reliquae, sed admodum lenta, ob mollitiem metalli observatur.

Inter has Metallorum scorias recensetur Diphryges et nihil aliud est nisi aris recrementum, vocatur autem 未喂蠁蟻蠀纬委蟼 , quasi bis ustum: Nam 蠁蟻蠉纬蠅 apud Graecos est, torreo. Quatuor Diphrygis species inveniuntur: Prima resultat ex limo quodam Cypri, qui primum Sole arescit deinde sarmentis circum, datis aduritur: ideo iure optimo is bis crematum, primum calore Solis deinde ardore ignis, nuncupari potest hanc speciem in Cypro tantum fieri scribebat Dioscorides. Secunda species, nihil aliud est nisi sedimentum aeris in fornace adusti quod Galenus in Cypro ab artificibus proiectum observavit. Tertia species paratur ex pyrite aeroso cremato donec colorem Rubricae contraxerit. Sed advertendum est, quod Ochrausta eundem colorem induit, et propterea huic tertiae speciei Diphrygis assimilatur et aliquando pro Diphryge perperam venditur. Quarta species oritur ex quibuscunque lapidibus, post excoctam metallorum venam in fornace inventis; et haec species semper aliquid metalli habet permixtum: huiusmodi lapis primo torretur, mox in fornace coquitur, deinde quinquies in alia fornace crematur, ita 峒懴�蟿伪蠁蟻蠀纬蔚蟼, iusta de causa appellari possit. Hodie Opifices in secundis fornacibus sic Diphrygem parant. quando aliquid auri vel argenti inesse aeri suspicantur: Denuo aes cum plumbo fundunt, quia plumbum abluit, et secum aurum, vel argentum abducit: Quo peracto, in extrahendis plumbi reliquiis, ignem temperatum adhibent ut plumbum fusum descendat, si vero nequaquam; sic enim tanquam lapis spongiosus redditur, qui fusus, et percoctus in s purgatum mutatur, cuius scoria est Diphryge purgatior, quam illa, quae ex primis fornacibus exierat: Hanc homines operarii Raminam vocantes, figulis vendunt.

Amplius dum Aurum, Argentum, aes, et plumbum percolantur, oritur aliud recrementum, quod vocatur Cadmia, quae secundum nonnullos ita nuncupatur ab insidendo. Est autem nomen antiquum apud Graecos, ideoque adhuc nominis etymon latet, nisi velimus asserere Cadmiam olim observatam fuisse dum lapis rarius excoqueretur, quem aliqui Cadmiam indigitarunt, fortassis quia primo in Cadmo monte sit repertus. Galenus scriptum reliquit Cadmiam ex lapide pyrite interdum fieri, nihilominus metallicam ex aere paratam prae caeteris commendabat. Huius quatuor species a Dioscoride monstrantur: Prima vocatur Botrytes, quasi racemosa, quia 尾蠈蟿蟻蠀蟼 racemus, exponitur Secunda nominatur Onychites, est enim 峤勎较呂� unguis, cum venas instar unguis discurrentes habeat: Tertia cognominatur Placodes, 蟺位伪魏蠋未畏蟼 crustosa, quoniam est segmentis quasi quibusdam zonis cincta, quare et Zonitis dicitur: Quarta appellatur Ostracites, 峤勏兿勏佄蔽何�蟿畏蟼 testacea, quae tanquam pessima omnium reiicitur. Plinus praeter quatuor genera a Dioscoride descripta, quintam speciem, nempe Capnitim scilicet fumosam addit; 魏伪蟺谓峤赶� enim Graecis fumus dicitur. sedhiacad Pompholygem potius. quam ad Cadmiam est reducenda. Nostra aetate Cadmia fornacum similis corticibus arborum subnomine Tutiae Alexandrinae affertur; quod signum est hastis ferreis adhaesisse. Tutia est nomen Arabicum quod tamen non Cadmiam, sed Spodium significat. Hic animadversione dignum est, quod Tutio Lusitamorum nonest metallica; haec in Quirmon Persarum Regione, et Ormuz finitima paratur ex cineribus cuiusdam arboris, nomine Goan ita enim fructus huius arboris cognominatur, et haec a nonnullis Tutia Alexandrina dicitur, non quod Alexandriae fabrefiat; sed quia ex Quirmon delata Ormuz inde Alexandriam exporterur: Auctores tamen non hanc sed merallicam in medicamentis commendant.

A Cadmia ratione tenuitatis substantiae, Pompholyx, et Spodium discrepant, quandoquidem Cadmia, ut fuit expositum, in quandam solidam materiam condensatur sed Pompholyx, et Spodium instar pollinis parietibus fornacum adhaerent, cum tamen ex eadem materia ex illis fornacibus originem trahant, in quibus aes perficitur, vel in quibus Cadmia crematur Pompholyx autem levior est, quia evolans ad fornices bullarum instar agglutinatur, unde nomenclaturam traxit; quoniam 蟺慰渭蠁蠈位蠀尉 Graecis bulla est. Spodium in comparatione ad Cadmiam ponderosius est; quocirca super terram instar cineris cadit , unde nomen accepit, 危蟺慰未蠈蟼 enim cinerula dicitur. Verum antispodium arte paratur ex foliis myrti vel oleastri crematis, quod cinerulae nimirum spodii vicem praestat. Avicenna historiam huius rei metallicae confusam scribit, dum asseverat, Tutiam esse fumum sublimatum; Seccudum, quod in fundo residet, forsitan per Tutiam, Pompholygem, et per Succudum Spodium intellexit.

Ad Scoriam plumbi referri potest Lythargyrium; oritur enim ex plumbo in fornace diutius percocto; nam est spuma, quae colligitur, dum argentum purgatur. et concrescit instar lapidis, et vocatur 位喂胃维蟻纬蠀蟻慰蟼, 脿 位委胃慰蟼 lapide, et 峒勏佄诚呄佄肯� argento nomen habens, quasi lapis argenteus, ab Arabibus Martech, et a Latinis Spuma argenti nuncupatur. Dioscorides voluit, Lithargyrium sine argento posse concrescere, dum in secundis fornacibus Argentum plumbo permixtum purificatur: et enim tunc fervente mixtura plumbum violentia ignis extenuatum , acquirens levitatem, argento supernatat et fit veluti scoria, quam artifices paulatim ad latera pellentes tandem proiiciunt, et tam nominant, qua postea figuli uti solent. Nonnulli perperam putant, spumam argenti ex auro factam vocari Chrysitim, ex argento, Argyritim, ex plumbo Molybditim: Cum tamen Lithargyrium ex solo plumbo, cum aliis metallis et praecipue cum argento, ad faciliorem fusionem vel purificationem mixto dimanet: et quamvis interdum auri et interdum argenti colorem adipiscatur, tamen id ex maiori, vel minori adustione provenit. Nam si statim atque plumbum exustum supra argentum liquatum apparet de catino auferatur, tunc lithargyrium colore argenteo refulgebit; sin diutius ibi manserit, colorem aureum acquiret.

Duplex Lithargyrii genus opifices constituunt: Alterum vocant Naturale, quod egreditur ex vena Argenti mixta cum vena plumbi et in fornacibus liquata: Aliud vero Artificale, quod modis superius descriptis praeparatur Huius Discorides tria ostendit genera: Primum genus ex arena plumbaria in fornacibus perfecte cocta: Secundum ex purificatione argenti: Tertium ex plumbo resultat. Huius species flava dicitur Chrysitis; Candida Argyritis; livida Molybditis: Optima spuma Argenti in Misena, et Bohemia paratur. Dioscoride tamen primas tribuit Atticae, quacum in Monte Laurio fieret, Lauritis vocabatur; Secundas Hispanice, et tertias Puteolanae assignabat.

LATIN transcription

CAPUT VIII.

Fodinumri Auri, et Argenti, quae in Peru, Novo Rego, et Nova Hispania in America reperiuntur, mira foecunditas, ex Ralatione Patrum Societatis IESU

In toto Orbe Terrarum nullus inventus locus hucusque fuit, qui maiorem Auri, Argentique copiam praebuerit, quam illa Americae pars, quam Novum Regnum, Peru, et Potosinam colniam vocant: Nam ut Acosta, l.4. c.4. Narrat; Indigenas in Peru vasis urceis et hydriis praegrandibus eriam mineme contentos, sellas etiam et vehicula integra exuro fabricari curasse; idolorum simulacra ex puro, et obryzo auro fecisse: Pizzaurrus, postquam Atalipam superasset dicitur, tantum in Gazophylacio Regis auri invenisse, sit inter laminarum aurearum, longo ordine per strues dispositarum congeriem, ad earum altitudinem vix gladio extento pertingere posset: iumentorum ungulis non ferreas, sed aureas soleas subderent. Et quamvis omnis ille tractus Americae a Tropico Cancri, usque ad Capricorni, auri, caeterormque metallorum, feracissimus sit; nulli tamen haec celeberrima Potosi montana provincia Carcas Regni Peru, sub 2 latitud. Austral constituta cedere videtur. Et quamvis haec Regio sub Zona torrida sita sit , tantum tamen abest, ut a Sole torreatur. Ut potius frigoris inclementia olim pene deserta fuerit et deserta haud dubie mansisset, nisi ingentium thesaurorum aviditate attracti homines locum non tantum adiissent, sed et ibidem incredibili hominum confluxu vastissimam urbem, sive ad necessariarum reum abundantiam sive ad luxum etiam, deliciasque necessariam exstruxissent.

Mons ipse oppido praeceps, caeteris vicinis faitigio subtili, et praecelso eminentior est: Radix milliaris latitudinem obtinet; a summo vertice ad radicem cubitos quas Hispanic, seu Virgas vocant, 1624 habet, quae 1/4 milliaris seu leucae Hispanicae faciunt. Aurifodina primum dicitur detecta ab Indo quodam, nomine Cualpa. Hic aliquando venan1di causa. cum in huius montis tesqua venisset, et asperitate montis ab ascensu impedigressum, apprehensum fruticem quendam ad gressum promovendum opportunum, dum evelleretnisu violentiori una quoque cum radicibus venam auriferam extraxisse, et cum metallicae rei haud imperitus esset, ve, nam igne probatam, melioris auri notam invenisse, quare re dissimulata, cum tempore ad tantas divitias pervenit ut omnibus admirationi esset, donec aliis, re cognita, tandem pluribus allectis totus mons paulatim perfodi cepisset, praesertim Hispanis supervenientibus, qui auri prae indigenis avidiores, tandem monte Potosi non contenti, quatuor alias fodinas Potosi vicinas detexerunt: Atque inter caetera admiranda, in venam inciderunt, cuius moles hastae aequabat altitudinem atque in aliam postea, specie fere pectinis, cuius altitudo oo. latitudo z pedum fuerit; in profundum ad 50, aut 60 orgyias exporrecta inexhaustum offerebat thesaurum. Et quemadmodum Acta dictorum locorum referunt, a tempore Licentiati Poli singulis septimanis quintarum loco, teste Acosta, 150000 Regales, nonnunquam 2000000 consignati fuerint; quae summa quotannis Millionem una cum se, misse ad minimum constituit. Rursus, Acosta teste, acta referunt, primo Hispanorum in Peruviam adventu, videlicet ab anno 1545, usque ad 74. septuaginta sex milliones Regis ratio accesserint; ab Anno vero 7. usque ad 5. triginta tres milliones: atque ad, eo. spatio 40 annorum 111 milliones regalium ex dicto argento in Hispaniam missi fuerint, non computatis illis, quin usum Gubernatorum et Metallurgorum et bellorum administrationem impensi fuerunt. Potosia montana quatuor primariis venis instruuntur, quae quidem universae in Orientali montis parte, ex Austro in Boream constituta sunt, quae quo loco diffusissimae sunt, pedum senorum; quo vero angustissime, spithamae unius latitudinem habent. Praetet has vero ali quoque diversae ex illis ramorum instar in arbore per efflorescentias quasdam enatae reperiuntur. Singulae venae iurisdictioni certorum Dominorum, a quibus et nomina sortiuntur, subditae sunt: singulae venae suas habent fodinas prima, quam divitem vocant, fodinae 78 numerantur, profunditatis nunc 180, nunc 200 orgyiarum, in quibusdam tamen locis fodina 60 aut 70 orgyiarum profunditatem habent. Accessus seu aditus ad sodinas ita habet.

In latere montis scrobes seu fossas transversim pertuderunt, que usque ad minerae sedem pertingunt: cum enim venae, quae Austrum, Boreamque spectant, e supernis deorsum vergant necesse est ut ductus earum usque ad radices montis prosequantur, quae profunditas, uti Acosta narrat, orgyias habet 1200. Etsi porro ea sit fodinarum profunditas, spatium tamen in circuitu sextuplo maius ambiendum est, priusquam ad ipsam montis basin perveniatur.

Harum fossarum latitudo octo pedum utplurimum est altitudo vero stantis hominis mensuram obtinet paulo maiorem. Atque ex his metalla omnia educuntur. Quantos vero in educendis mineris labores sustineant fossores, dici vix potest: dum sub terra, quasi in perpetuis tenebris defossi labores suos conficere coguntur, nec scire possunt, quae hora, vel dies sit qua nox incumbat, cum ad penitaissima illa Nature latibula Soli, Lunaeque accessus non sit. Sileo infirmitates, quas in pestiferis illis antris, ob halituum mineralium perniciem incurrunt. Qui in fodinis operantur, ardentibus continuo candelis utuntur, ea distributione temporis, ut duodecim horis alterna operarum requie a laboribus abstineant. Venas fractas, comminutasque dorsis impositas per scalas quasdam, ut in Figura patet, mira arte constructas efferunt. Sunt hae scalae tribus ex bovino corio contortis funibus factae, quibus transversi baculi graduum specie inseruntur, ira urduo invicem occurrentes, commode sibi cedere queant. Scalarum quaelibet decem orgyiarum longitudinem habet, eius extremis alia subnexa: Ad scalatum latera non nullibi scamna ex ligno confecta adscendentibus quieturis exstructa sunt. Operarum primus cereum ardentem praefert, ad lucem tum sibi. tum sub sequentibus se sociis necessariam praestandam; et uti profundita adeo horrida est, ut vel intuentibus primo formidinem incutiat, ita quoque miserandi fossores, vel fractis scalis coriaceis, vel venarum, quibus onerantur, mole praeponderante, laboribusque fracti. deiectique aerumnosam vitam formidanda morte siniunt.

PROCESSUS I.

De modo, quo Aurum, quod Virgineum vocant, a Natura ad ultimam perfectionem elaboratum, in Insula, quam Hispaniolam vocant, eruant, praeparentque.

Iullum Americae Regnum. certe cumprimis Hispaniolum infulam dita vit beneficarerum Natura: Nam ut ex Relatione tum Nostrorum Patrum tum America norum Scriptorum testimonio constat aiunt enim quod ibidem non solummodo intra intimos montium recessus sed et vel in extima eorundem superficie, inter saxorum videlicet fissuras rimasque, imo et in ipsis vallibus planitiebus, sylvis, agris, ripis, fundisque fluminum, ingens copia auri, non solitis heterogenearum partium sordibus involuti sed passim puri puri copia reperiatur eruaturque. Nam ut Franciscus d'Oviendo narratin sua de Novo Regno Historia inventam fuisse in Hispaniola puram putam auri massam, Reales ponderantem.

Cum itaque vel in ipsis agris, campis, sylvis, fluminum limo sine magnis impensis auri suppetat copia; hinc relictis montium fodinis, in quibus aperiendis cum non nisi immensis sumpribus, non nisi ingenti operarum multitudine aurum tum erui, tum erutum separari posse viderent; ex Agris, campis, svlvis, fluminibusque id ea, qua sequitur ratione eruunt, eluuntque.

Remotis itaque iuxta flumen aliquod. locis queis arena aurea divesest saxis fruticibus, arboribus quoque excisis cerrum fodine spatium determinant deinde ad pedes unum atque alterum incipiunt effodere glebam, quam statim ad flumen elotam, ex arena num dives sit, explorant: Si non, ad aliud profundius spatium glebam effossam denuo elutam in flumine probant; quam si sterilem, ad sex aut septem pedum effossionem repererint, illa relicta, aliam campi partem adoriuntur, et hoc pacto procedunt, donec divitem auri glebam incurrerint quam deinde fodinam quaqua versum dilatant, effossam que glebam corbibus inditam, a flumen deportant ubi a mulieribus ad idoffii destinatis, in certis cribris setaceis, elutione limus ab arenis aureis separatur. Si vero non nihil adhuc terrestris, limosaeque materiae relictum fuerit, id iterata, atque iterata elutione expurgatum, tandem omnibus separatis facibus sola aurea ramenta scobem querelinquit, quod purum putum auram tantae bonitatis est ut nec igni ad depurgandum, nec plumbo, aut Mercurio ad separandum indigeat, sed in laminas fusum, in monetarium usum cedat. Utrum vero aurum in planis huiusmodi sive agrorum, camporum, sylvarum, aut fluminum alveis, ripisque a Natura elaboretur, merito quis dubitare posset.

Dico itaque istiusmodi Aurum nequaquam in dictis locis originem suam duxisse, sed ex intimis montium venis opulentissimis, aquarum defluxu in campos evolutum;quod variis modis contingere potuit. Nam Primo subterraneae aquae venam auri transeuntes semper nonnihil ex con stipatis aurifrustis abradunt, secumque extra montem devehunt, unde limus fluminum aureis arenis, ramentisque, minimis, minoribus, et maximis scatet: quo eluto aurum purissimum tandem colligitur. Secundo, cum abundantia spirituum auri ferorum continuo intra montium gurgustia sursum feratur, inde sit, ut intra rimas montium coagulati, cum tempore integras massas producant, quae torrentium, imbriumque violentia, quae maxime mensibus Decembri, Ianuario, et Februario ibidem dominantur, abrasa, in radices, planitiesque montium deducta, ibidem limo argilla saxisque partim tecta partim detecta relinquuntur. Quoniam vero quotannis ex continuis trium mensium imbribus, alia, atque alia aurifera materia ex superficie montium abrasa in plana fertur, hinc fit, ut plana loca semper nova et nova cute tegantur, et a multis annis in summam altitudinem arenarum cumuli exsurgant; cuius quidem rei luculentum testimonium dat supra citatus Franciscus d'Oviedo, qui suo tempore in fodinis planorum, duos annulos aureos affabre elaboratos, quos Indigenae auribus appendere solent inventos fuisse refert una cum carbonum multitudine adeo recentium, ut non ita pridem extincti viderentur. Quod quidem alia ratione fieri non potuit, nisi quod ab Indigenis ibidem luculento foco olim extructo, inter solita gentis tripudia annuli amissi fuerint,ett deinde imbrium torrentiumque violentia locus arena, limoque involutus aliisque identidem posteris temporibus nova limi adductione quotannis admota, campus ineam excreverit altitudinem, quam tum effossione annuli carbonesque inventi posteris temporibus demonstrarunt. Atque haec de Auro Virgine eruendo eluendoque Americanis erui solito, satis.

PROCESSUS II.

De Metallorum potissimum Auri, et Argenti separatione, et praeparatione in America usitata.

Minerae, quibus argentum promitur in Potosinis montibus plerumque inter duos scopulos, quos Case nominant, procurrunt, quorum alter ita durus est, ut cum quolibet silice certare queat: Alter vero perpetuo mollior, et fragilior existit. Per horum media spatia metallicarum venarum situs porrigitur, quamvis ubique nec simili mole, neque aequo ductu:aliis enim in locis vena admodum crassa divesque, argenti feracissima profluit; in aliis contra fragilior existit. Illud ambrae colorem refert; hoc magis nigricat; aliud rosae. aliud cineris speciem, coloremque exprimit. Verbo, eius colores adeo diversi sunt, ut rerum imperitis meri lapides videri possint: fossoribus vero non aliis ex signis, quam ex punctis venulisque certo colore insigniti innotescunt, quidquid eruitur ex fodinis Minerarum, id Oves Peruanae, quibus equorum, mulorumque vice utuntur, ad molas deportant: Ita autem in metallicae minerae eliquatione procedunt.

Fornaces, quas Guairas vocant, construunt, quibus minerales glebas primo molis contusas iniiciunt; quod ut facilius solvartr, metallum plumbosum, et facillime in liquorem resolubile, quod Forachen vocant, adiungunt: Spuma liquatione excitata, per medium ignis descendit, plumbum vero unacum argento cui argentum innatat incubatque tamdiu, donec totum depurgetur. Ex metalli huiusmodi quintali, vi eliquationis nonnunquam 30, aut 40 Regales argenteo:eliciunt. Refert costa, massam sibi quandoque donatam fuisse ex cuius singulis quintalibus 200 aut 250 regales educti fuerint: Steriliores vero venae non nisi ad summum quinos, aut senos regales praestant, et huiusmodi ut plurimum quoddam argentum durissimum, siccissimumque est, vix ob plumbi paucitatem eliquabile; unde in strues congestum, ceu inutile et reiectitium olim abiiciebatur, donec peritiores metallurgi ingenio et industria tandem vi hydrargyri, magno et incredibili censu copiosum argentum eduxerint Norant enim hydrargyrum, argentum sterile maxime purgare, emendareque. Compertum etiam fuit, metalla quanto sunt meliora, tanto iis pius ex hydrargyri mixtura decedere; aptum quippe, quod in igne consumat voretque metallum. per partium metallicarum, quas secum devehit subductionem sublimatum; Sed et huic remedium opposuerunt , ita ut temperatoignis gradu sine iactura illud non Potosii duntaxat, sed et in Mexicano Regno, hydrargyri ope eliquent. Hinc relictaarte fusionis per fornacularum, quas Guairas vocant, peract. quarum in Potosini Montis ambitu ad 6000 olim numerabantur, quae omnes argento fundendo extruebantur; hodie vix ultra 2ooo superstites sunt, utpote hydrargyro solo principatum sibi in eliquatione metallica vindicante.

PROCESSUS III.

De Praeparatione Argeti, Aurique, hydrargyri beneficio, in Regno Peruano usitata.

Hydrargyron in variis tum terrenis, tum. In Hydria Carniolanlii ut plurimum ex humida terra educitur, de quo in praecedentibus fuse egimus. In America uti et in aliis Europae fodinis, potissimum in Hispania ut plurimum ex Cinnabari, et Meducitur educitur In America vis hydrargyri Cinnabari insiti, ante Hispanorum in eas oras adventum, non cognocebatur, sed color cinnabaris tantum hominum, idolorumque vultibus imbuendis, tingendisique, tum ad ornamentum, ut ipsi putabant: tum ad terrorem hostibus incutiendum, indigenis inserviebat , donec tandem opera Licentiati Castri Peruviae Gubernatoris usus demonstratus fuit, fodinis hydrargyri primo detectis. Anno 1566, ac imprimis fodina omnium opulentissima de los Santos appellatur, qua quidem nihil aliud est teste Acosta, quam rupes seu cautes solidissima, durissimaque, hydrargyro quaquaversum perfusa, tantae molis ut in longitudine 80, in latitudine 40 virgas, seu perticas Hispanicas occuparit; perfossa haec rupes forma quadrilatera ad profunditatem 70 orgyiarum, cuius amplitudinem tantam esse perhibent, ut uno tempore 300 viros una operantes facile capiat. Quomodo vero Aura argentumque hydrargyri extrahatur in America, iam dicendum restat.

Diximus supra ingentes strues Minerae argentiferae circa Potosinum montem tanquam inutiles congestas esse, quas cum Petrus Fernandez de Velasco, metallicarum rerum peritus, inspexisset, commoditateargenti vivi usus, ex iis ingentem arenti copiam eduxit. Hoc autem pacto in utraque venatam fertili, quam sterili excoquenda proceditur. Vena hydrargyri ferax probe tusa in ollam coniicitur, quae obturata deinde igni committitur; hoc peracto, vi ignis a sua minera hydrargyrum quasi divortium facit, separatumque in sublime elatum, ubi densiori solidiorique corpori occurrerit, auramque frigidiorem senserit, illico naturae suae pristinae restitutum destillat deorsumque ruit; Eo peracto, prolecto hydrargyro, olla, quae iam probe refrixit, reseratur; ubi tamen summopere cavendum, ne hydrargyri calente adhuc olla fumus, cum summo vitae periculo, aut dentium iactura excipiatur.

Cum vero ad metallorum solutionem infinita lignorum copia opus esset certa herba, seu sparti genus inventum fuit, quod in Peruvianis montibus uberrime provenit, cuius ea mira vis est ut metalla, quae aestuantis simis arborum, carbonumque fornacibus iniectorum incendiis liquefieri non possunt, hae herba in fasces collecta fornacibusque iniecta maximo sane negotiationis metallica emolumento protinus venas fluere faciat. Solutum itaque, eliquatumque hydrargyrum coriaceo sacco inditur, et reconditorio illarum inde Potosium advehitur; ubi integriunius anni decursu 6000, aut 7000 hydrargyri quintalia pro parandis metallis impenduntur, absumunturque, ut eius quantitatem sileam, quae ex sordibus, quae ablutionis primae metallorum matrix aut sedimentum sunt, in dies insuper colligitur: sordes huiusmodi collectae in fornacibus utuntur, ut si quid hydrargyri in iis remanserit, proliciatur extrahaturque. Videntur autem Potosi harum fornacum semper quasi 50 Metallorum quotannis paratorum quantitas Nostrorum relatione, peritorumque hominum supputatione 300000 Quintalia constituit. Ex sordibus vero ac matrice ad minimum 2000 Quintalia hydrargyri excipiuntur. Mira tamen et in hac operatione metallorum qualitas observatur. Nonnulla quidem metalla cum levi hydrargyri impensa plurimum argenti fundunt; alia argenti simul multum largiuntur, et hydrargyri non minus absumunt: Contra quae parcius dant, minus requirunt. Atque adeo iuxta metallorum conditionem, metallarii negotii vel proba, vel improba sors, lucrumque aut iactura sequitur: Vulgo tamen notum est, quod quanto metalla ditiora sunt, tanto maiorem hydrargyri copiam absumant et vice versa. Sed iam ad praxin.

Metalla itaque in principio pilis, morta, riisque hanc in rem paratis minutissime tunduntur, postea cribris ac filis cupreis intortis transcolantur; quibus, si probe et industriose confecta fuerint horarum 24 spatio, triginta ad minimum Quintalia transmitti possunt. Hoc modo metalla colo excreta, in amplum, patentemque cacabum coniiciuntur ita ut singulis 50 quintalibus metalli, quinquaginta quintalia salis addantur. eo fine ut nativam laevigati metalli pinguedinem absumat, exedatque: hoc enim pacto argentum ab hydrargyro facilius implicatur, incorporaturque. Hoc peracto, hydrargyron corio, aut panno cannabino iniectum exprimitur, ut roris aut sudoris specie in metalla, prius sudibus probe ad meliorem partium permixtionem subacta, fundatur; tandem massam rite in formam panum elaboratam cacabis igne quinis, aut senis diebus excoquendam imponunt. Si itaque hydrargyrum officio suo probe functum, cum argento intime coivisse ex reliquis heterogenearum partium quisquiliis supernatantibus, repererint, tum argentum ab hydrargyro hoc pacto separant: Miscellam omnem in modium HDL vel FGE aqua plenum coniiciunt, ac mola manuali, B vel C, eo fere modo. quo sinapi moli, terique solet metallicam massam subigunt, ut in praesenti Figura patet qua commotione argilla, sordesque a metallo cum ipsa aqua per canalem H vel G defluunt, argentum que una cum hydrargyro, ob innatam gravitatem ad vasis fundum subsidit, et hoc sub arenae specie infundo vasis superstes exemptum denuo ad ultimam metalli puritatem consequendam lavant, lotum in panno, aut corio fortiter exprimunt, ita ut quidquid hydrargyri cum argento non probe unitum fuerat, secedat; reliquum vero intra coriaceam bursam, argentum verum restet, ita tamen ut sexta tantum massae pars argentum, reliquae quinque partes hydrargyrum sit. Sed et alio moco, ut ab argento ipsum quoque hydrargyrum separetur, procedunt. Massam coactam vasi A indunt, validoque dato igne operculum V vasis probe obturant, uti figura ostendit. Succenso itaque igne, hydrargyrum in fumum fatiscit, qui caloris et levitatis vi elabens si in fictiles illas ollas impegerit, illico cogitur, et crassescit (haud secus, ac vapores ex aqua fervente elati in operculo ollae guttescunt), deinde per canalem I huic vasi deputatum, non secus ac per alembicum defluit, et destillat in vas S: sic quidquid hydrargyri metallorum fusioni impensum ost, recuperatur, argentumque purum, simplexque, sed quinta sua parte diminutum restat. Ex binis horum panum unum conficiunt sexaginta quinque libras plerumque pendentem; qui deinde ut probentur, quintentur, signenturque, ad loca constitura deportantur. Estque argentum tantae puritatis, nobilitatisque, ut nonnunquam 2380 Alloys tenuius sit. Has itaque omnes torturas, aerumnasque argentum sustinere cogitur, donec probum, purum que evadat, quod purum quidem attentius inspectum, massa, seu pasta rudis est ex qua argentum molitur, cernitur, pinsitur, fermentatur et tandem excoquitur, tum et lavatur, siccatur, iterum, iterumque eluitur, coquitur et recoquitur, pilo subditur, cribro inditur, fornacesque, et orcas, et haustra tandemque ipsum ignem, aquamque, non sine miserorum Metallurgorum vitae periculo, ut usui humano, luxuique servire possit experitur.

PROCESSUS IV

Quo excoquitur plumbum purum argento dives, et de eius separatione, usitata Schemnitii in Hungaricis metallorum Ergasteriis. Postquam ad locum destinatum ex mineris lapides metallici, ac glebae venarum deducuntur.

Primo fornax pro excoquendo conficitur ex contusa argilla, cui minutus pulvis carbonum miscetur una cum carino ex eadem materia constructo in quam materia liquefacta exoneratur per foramen 1 1/2 pedis: profunditas fornacis ipsa paulatim excoctione ampliatur: in hane successive tres, vel quatuor centenarii recentis plumbi, quinque, vel sex lithargyrii, et plumbi duri iniiciuntur, quae omnia in olla variis eliquationibus, et additamentis praeparantur.

Primo itaque in fornacem ABCD, per foramen G iniicitur lapis ferrarius ex viliori octo centenariorum cum duobus centenariis commixtae Marchesitae cum plumbo (quam Loh dicunt) quae intra octo horas eliquantur. Deinde adduntur ex lapide ferrario octo centenarii lapidis ferrarii, duo ex glebis, vel lapide alio, (quem Shluch Germanice dicunt) et sex centenarios materiae Loh dictae, quae duodecim h oris eliquantur.

Re ita in fornace eliquata, in parte anteriori fornacis supra ollam illam, seu catinum LM aperitur foramen latum unius palmi, ute liquata materia in catinum illum influat; in qua massa minus pura Schlug Germanice dicta separatur ab altera Loh Germanic nominata. Prima defluit in aliam fossam specialem. altera remanet in catino et successive hinc evolvitur, donec ex hac argetum attrahatur a plumbo: excepta hac massa Loh dicta, remanet plumbum dives argento, quod exceptum reservatur. Postea vero iterum in fornace oto circiter horis laboratur materia reliqua Germanice Flox-Schlug dicta et dimittitur iterum in ollam LM donec ea bene elaboretur.

His factis, in ollam rursus recens plumbum trium centenariorum, et lithargyrium itidem trium iniicitur, et eliquatur; Massa vero illa impurior, Schlacten dicta, que prius effluxerat, bis, vel ter adhuc iniecta fornaci eliquatur, et in catinum dimissa ab omni inhaerente argento exprimitur. Haec vero eliquatio massae, Schlacten Germanice dicta, ita perficitur, ut simul viginti, imo triginta sex centenarii huius massae et alterius, quam Offenbruh et Waschkret Germanice dicunt, sex centenarii, octo centenarii plumbi, et sex purioris massae Marchesita divitis, Loh dictae accipiantur, quae omnia 3 horis eliquantur, donec massa illa impurior, Schlacken dicta omnis excoquatur. Quo facto plumbum dives argento, iterum ex catino excipitur. Excepto plumbo fiunt triginta circiter centenarii Marchesitae, et octo centenarii recentis lapidis ferrarii, et eliquantur, ut prodeat massa ofhdictainter octo circiterhoras: et cum inde quindecim circiter centenarii materia Loh dictae effluxerunt, finitus est labor in hac fornace.

Iam vero praeparatur fornax alia pro magis expurgando illo plumbo, der treubherd dicta, praeparata ex cinere de quercinis corticibus, et arena; haec duobus diebus, et noctibus ante laborem calefit: tunc tandem elaborantur inter duas horas tres centenarii (massam vero huic fornaci ad purgandum iniectam Germanice bluth dicunt.) Si haec massa biuth dicta colorari incipit, circummovetur ab adstante virga colurna, seu avellanae nucis ligno, et quando haec massa satis videtur excocta, eam extinguunt primo tepida, dein frigida aqua, purificantque illam instrumento proximo ab adiacentibus scoriis duri plumbi. Haec massa iterum in alium focum transmittitur, Germanice Brengaden dictum, ubi iterum ignescit, et primo puritati suae redditur; ex quo tandem in locum, ubi ultimo separatur argentum transportatur Scheidgarten dictum et ex duodecim centenariis divitis plumbi remanebunt novem centenarii lithargyrii, unus, et medius duri plumbi: reliquum argentum purum est, quod tandem separatur eo modo quem in praecedentibus descripsimu.

PROCESSUS V

CHYMICUS.

In Hungaria usitatus, Separandi aurum ab eargento.

Argentum aurum continens purgatur prius ab omnibus metallis per Cineritium seu fulmen secundum artem cum plumbo: postea hoc argentum granuletur, vel laminetur, prout lubet et huius imponatur uncia una in uncias tes aqu fortis purgate in vitro separatorio, ut videbitur infra in cineribus calidis, vel super tripode, cum pauco igne, argentum statim solvetur auro relicto in forma calcis nigrae in qua per inclinationem argentum solutum effundendum. Calx vero nigra toties aqua communi abluenda, quousque omnis acrimonia aquae fortis recesserit; postea dissiccanda, et in crucibulo ignienda, ultimo liquanda, et habebitur omne aurum, quod in argento continebatur. Hic modus separandi aurum abargento vocatur quartatio, vel in quartatio, ac de causa, quia cum velis hanc separationem instituere debent semper esse argenti tres partes, auri una, quae est quarta pars, nam aurum aequali parte, vel duplo argento mixtum ab aqua forti non solvitur, neque a Chrysulca: si vero velis per chrysulcam separationem dictorum metallorum facere, debet aurum triplo superare argentum, tunc Chrysulca aurum solvit relicto argento. Iam videndum, qua ratione argentum ab aqua forti debeat separari, quod sit duobus modis: unus fit subsidio aquae fortis ad similes usus solito alter eo modo quem paulo post explicabimus: prior est, ut aqua fortis argento plena imponatur retortae et apposito receptaculo distilletur primo lento ultimo fortiore igne ignitionis, usque dum omnis aqua fortis ex argento egressa fuerit, qu ad similes usus servanda. Argentum vero in fundo relictum paulo plus in crucibulo igniendum, ultimo liquandum in argentum, ut moris est. Alter modus hic est; argentum in aqua forti solutum misceatur partibus quatuor aque communis; huic mixturae imponatur lamina cuprea: et relinquatur horis 24, et invenies omne argentum ad fundum decidisse, a quoaqua effundenda, et argentum toties abluendum, quousque omnis acrimonia abscesserit, tandem ex siccandum et cum pulvere liquefactivo reducendum.

Iam notandum, aquam fortem, ex qua argentum mediante cupro separatum fuit, continere in se cuprum, quod ex illa aqua, separatur impositione lamine ferre, quia natura aquae fortis semper, que facilis solutionis sunt in se recipere et quae difficilis, a se dimittere; per hanc experientiam patet illam ferri in cuprum mutationem per aquam vitriolarem non esse veram, sed potius cupri ex aqua cum ferro praecipitationem, et in hoc passu multi ciniflones Alchymistae possunt imperitis rei metallicae imponere, transmutationem cupri in argentum fingere, sicuti aliquando vidi. Datur etiam alia parativ argenti ex aqua forti cum aqua, in qua sal commune solutum est; tunc cadit argentum in fundum in forma pulveris albi, qui multis repetitis ablutionibus est edulcorandus ex ficcandus, et ultimo aliquo pulvere liquefactivo reducendus. Itsi sunt praecipui, et ufitatiores modi, atque securiores auri ab argento separandi.

Iam de aqua forti, quae est duplex, una, quae vocatur Virginea, altera Separatoria, Virginea est, quae saltem distillata simpliciter ex nitro, et alumine vel ex nitro et vitriolo: haec aqua habet multas faeces, ea de causa non dicitur Separatoria: defaecatur autem imponendo singulis libris dimidiam unciam argenti, ita solvetur argentum et aqua dimittet faeces albas ad fundum, quae separandae per effusionem: si enim iste faeces non separarentur ab aqua. in divisione auri ab argento, commiscerentur auro et illud inquinaretur. Alii vero purgant aquam tali modo: solvunt scilicet in ea argentum, postea distillant, et manet in fundo argentum, cum faecibus aquae fortis; et iste modus praestat priori.

PROCESSUS VI

Ex relatione Patris Andreae Schafferi.

Notandum est, ex mineris duplicis generis argentum extrahi; aliud nihil aut vix notabile admixtum habet aurum ut operae pretium non sit, modicum illud aurum separare. Tale est argentum, et in montanis civitatibus Ungariae fere solum, quod ex cupro extrahitur: Aliud, quod ex mineris argenti colligitur, (quale est omne, quod ex Schemnicensibus fossis extrahitur) multum sibi mixtum habet aurum. Iam qualiter hoc auram ab argento separetur, pulchrum est videre, et Rev. V. et scripto proxime transmittam. Est autem duplex modus: Unus est im grossen Werct quem processum R.V , sub litera K accipier. Alter est klein Werct in probiren, quem modum sic in praxim deduxi, Primo accepi den Goldthaltigen Gilber-Korn quod super incudem in laminam tenuissimam deduco malleo hanc laminam in minurissimas particulas concisam iniicio in ein klein glasern Schaidkolben affundendo aquam fortem et teneo vitrum supra prunas, ut calefiat non nimium tamen, ne rumpatur vitrum, in bulliente hac aqua auram ab argento solvitur, et ad instar nigri pulveris in fundum vitri subsidit, argentum aquae commiscetur, tam limpidae ut ab aqua fontana nequeat discerni. Quod si aqua fortis non sit adeo potens vel sufficiens ad dissolvendum aurum plene affundo novam, donec tota aqua fiat limpida et pura. Hoc facto cum aqua nihil amplius laboret, effundo illam aquam fortem paulatim in ollam testaceam paratam plenam aqua communi bene calida, ita tamen ut ex vitro non exeat pulvis ille niger in fundo residens. Ubi totam aquam fortem effudi, infundo in vitrum recentem aquam communem, et pulveres illos nigros lavo, qui ubi resederint, effundo aquam, et pulveres aureos bene lotos in scutellam aliquam effundo, et supra prunas ex sicco, sic purum et virgineum aurum solum habeo.

Iam restat ex aqua extrahere argentum, quod fit hac ratione. Accepi laminam cupream (et quod valde miror, dicunt, nullam aliam vel ex ferro, aut chalybe valere nisisolum ex cupro) illam filo aliquo pendulam impono in medium ollae super prunas ferventis. In quam est illa aqua fortis iniecta, et ecce argentum laminae, quae in medio ollae suspensa est tenenda adhaeret; extraho laminam, et aliquo lignello adhaerens argentum adinstar alicuius luti cineracei in vasculum aliquod detergo, et habeo argentum purum et i virgineum. Est tamen advertendum. aquam fortem debere in magna quantitate separari ab aqua dulci in olla, alias lamina cuprea arrodetur, et. dissolvetur, et argentum adulterabitur. Hoc experientia didici. Est tamen dignum scitu et noratu, et potest esse pro puncto digno consideratione. Quarto, Si dicta aqua forti, in quaest argentum, vel candidissimo etiam argenti pulvere, qui dicto modo colligitur, manus hominis vel quaecunque pars inficiatur, ita manum vel faciem reddit nigram, ut difficillimo labore nigredo illa possit tolli. Et huius rei ignorantes solent saepe isti artifices decipere, et vexare; citius tamen nigredo haec tollitur ut experientia didici, oleo tartari, quam, sicut illi dicunt, recenti butyro. Hac aqua nuper unum, dum curiosius res, quas Rev V. misi. vellet perscrutari, in manu cruce signavi non potuit crucem hanc plusquam unius mensis spatio, nec ulla lotione vel frictione tollere, donec oleo tartari se lavit; tollit etiam hanc maculam sal cinerum. Addo ratione argenti notandum, multum argenti, quod in lamina residuum non extrahitur in oll fundum subsider.

Quinto mirabile etiam est, quod experientia est deprehensum, et provexatione rudium et incipientium welce erst anfangen zu probiren solet inservire. Ex scripto sub litera L. et altero sub lit. G. num. 4. ad finem inveniet Rev. V. wie man das Gilber von Blen schaiden / und im Probir-offen auf der Capelle abreiben foll. Dum itaque hoc facere volunt, und der Korn Gilber schon auf der Capeln ist / si addatur parva etiam particula stanni, so last sich das Gelber nit abtreiben/ et non est fere modus separandi argentum a plumbo. quod facit admixtum stannum. Vel saltem difficillime et ingenti labore fieri potest: tales molestias stannum facit si admisceatur: sine stanno tan mans abtreiben das Gilber ad summum intra duas horas, praesertim si folles manuales adhibentur. Si vero stannum sit iniectum debebit talis probator habere etiam decem horas peritiores probatores habent alium quidem modum, de quo in sequentibus.

Quod Rev V. in secundis literis ad me datis scribit. ut scilicet ei significem, qualiter ferrum debeat esse constitutum, ut in cuprum per aquam vitriolatam vertatur. Significo Rev. V. quod soleant tum in trengrundt prope Neosolium, tum Schemnitii prope Sepusium, omne antiquum ferrum et fracta ferrea instrumenta, quae nulliusui amplius esse solent, uti sunt antiquae palae ferreae, rastra fracta, secures. etc apud fabrum per ignem recudi in laminas rotundas, oblongas, ovalis figurae, et quanto tenuiorescuduntur, tanto citius in cuprum vertuntur: haec est praxis. Debet autem Rev. V. scire, quod aqua illa vitriolata sit profundissime intus in monte, et quia ibi ob erutas cupri mineras magna sunt fosse et loca excavata, in profunditatem illam, ubi aqua dicta reperitur, erunt si bene memini, centum orgyiae, si non ultra, pro certo non possum dicere, oblitus sum inquirere. Ibi aquae vitriolatae parvus rivulus ex monte effluit, tum ibi habent lintres vocant Kasten / ex ligno paratos, in quos aquam illam derivant; hi lintres illa aqua pleni semper sunt: in hos lintres iniiciunt ferri laminas, et ibidem (im Herrengrundt / ubi non est tam fortis aqua, sicut Schemnitii) permittunt iacere per tres menses tunc ferrum illud iam plene in cuprum est versum, et iacet in aqua, sicut aurum: si excipiatur, ita mollis est materia sicut lutum, vel sicut massa panis, wie ein taig: sed postea quando foras effertur ex monte, indurescit.

LATIN transcription

CAPUT IX

De Fodinis Aeris, seu Cupri.

Aes generatur proprie per Sulphureo-Mercurialem halitum, in terra atramentosa, impura, et varie contaminat, imo colore suo protinus monstrat metallum istiusmodi vehementer adustum esse, quod colore adeo intense rubro fulget. Et quemadmodum vena varii coloris est sic etiam generatur in diversis lapidum speciebus; quamvis alii vocent infirmum, foliosum, et terrestre uti tamen malleo facile extenditur, ita quoque pinguedine intrinseca pollere aperte monstrat, quo partes a partibus non facile dissolvuntur, uti in praecedentibus dictum fuit.

Signum itaque venae aeratae alicubi latentis praecipuum saxorum, flavi aut cerulei coloris fissura, rimarumque copia. Et ratio est quod Mercurius calore nimio exaltatus lapidem intrinseca humiditate exsiccet, unde fissuras rimasque tanquam continuationis vinculo dissoluto nasci necesse est. Quandocunque ergo huiusmodi saxa coerulei coloris in faxo grisei coloris viridis coloris venulis adumbrato reperet illud certum tibi et optimae et uberis venae indicium sit. Si rursus saxa montium instar talci, quae quidem aliud non sunt, quam foliata pyritis foetura, splendescere videris, proximum latentis venae indicium obtinebis; praeterea aque montibus vitriolatae subvirescentis coloris, odorisque metallici, quaeque fluvii fundum putri quadam viridi tenui, et mucosa materia veluti pelle quadam obducunt, montem aere praegnantem indicabunt, cuius quidem rei ratio alia non est, nisi quod flumen ex aerosis venis corpuscula quaedam vitriolata abradat, quae deinde intra flumen deiecta, dum lapidibus adhaerent, cum tempore naturali sulphuris pinguedine, qua pollet, iuncta, hanc, quam dii, viridem pellem efficiunt: Et utis magnum in necessitatibus humanis usum habet, ita quoque Natura abundantissimum esse voluit, et elaboratione ob flexilem naturam facillimum, quod et ope terrae Gelaminae in aurichalcum facile tingitur, cum sulphuris pulvere in calcem facile ducitur cum sale ex rubro in candidum mutatur, cum stanno, vel arsenico facile se fusibile praebet. de quibus in sequetibus fusius. Non desunt, qui frequenti caementatione nonnihil quoque auri inde extrahant. Arcanus procedendi modus infra declarabitur Capite de Ferro. Quomodo vero aes in Aurichalcum mutetur, paucis explico..

Modus quo Aes in Orichalcum trans mutatur.

Accipe aeris optimi, et Cadmiae fragmenta, alternatim in oblongas ollas imponantur, que aere, et cadmia repletae, in fornaces subtus excavatas demittuntur, ignis que accenditur in quibusdam quasi cuniculis; Itaque cum simul liquefacta fuerint, as auri colore tinctum mutatur in Orichalcum; quae ratio vulgaris est: at alii tenues aeris bracteas circiter digitum latas iniiciunt in catinum, in quo argentum fundi solet eiusque exteriorem partem oblinunt argillae, cum qua mistum, fit ferri squama; interiorem vero melle mundissimo, similiter singulas aeris bracteas oblinunt, eisque inspergunt pulverem subtilissimum, qui fit ex Cadmiae fossilis faecis vini, quam tartarum vocant, Carbonum Tiliae quis portionibus Catinus autem tegitur operculo fictili, cui est foramen, in quod immittitur stylus, quo liquesactum aes commovetur. Sed operculum quoque, qua parte cum catino coit, argilla superinducta oblinitur. Catinus hac ratione instructus in fornacem imponitur. Itaque cum Cadmia aeri miscetur, primo egreditur fumus ruber, deinde ceruleus tandem luteus qui mistionem factam esse significat, Orichalcum que perfectum.

Alius modus, quomodo Aes coloretur.

Aes diligenter purgatum, et ab aliis metallis separatum Opifices multifariam colorare nituntur. Namque interdum illi fuso Cadmiam addunt, et e colorem aureum induit. Aliquando Magnetem seu Talcum et tunc speciem argenti repraesentat: quandoquidem ex Talco candido Chymicis organis aqua extrahitur, quae in aere dealbando est praestantissima; alii praeterea referuntur modi, quibus ex ere argentum mentiri possumus: Nonnulli meta morphos in aeris in argentum assequi conantur, dum equas portiones Auripigmenti, et halinitri in vase vitreo supra carbones comminuunt, et huius pulveris semiunciam singulis libris aeris fusi addunt miscendo donec in veram argenti formam transmutetur. Sed haec nulla in argentum transmutatio dici potest, sed tantum tinctura argenti accidentali.

Si vero misturam respiciamus haec duplicis generis esse solet: vel enim aes cum aliis metallis vel cum aliis fossilibus permiscetur. De ultima mistura paulo ante egimus, quando cum magnete colorem argenteum, et cum lapide calaminari, Gelamia dicto. colorem aureum acquirit. Nam hoc postremo modo praeparatum Aurichalcum appellatur. Itaque aes antequam cum aliis metallis fundatur, eius fusio tarda, vel celer est ponderanda. Mizaldus ad accelerandam aeris fusionem ungulas equi inter fundendum permiscet. Quemadmodum igitur caetera metalla suam habent misturam, quam opifices Legam vocant, ita pariter aes ab hac non est alienum, non ut aeris massa augeatur, veluti de auro, et argento relatum fuit, sed ut ab illo quaedam visciditas auferatur, quae impedit, quo minus rete ad varia opera fundatur. Miscetur ergo cum stanno et Aurichalco: propria tamen et optima mistura, vel lega perfectum, stannum esse traditur, ut opera sine metallo parentur, nam operibus malleo, et dilatatione egentibus aes purissimum, et perfectum esse debet, quoniam aes mistum malleo frangitur. Haec mistura provarietate operum varia esse debet nam aliam statu, aliam bombardae, aliam campanae, aliam demum mortaria et lebetes expostulant; quandoquidem centum librae aeris cum duodecim stanni pro tormentis bellicis maioribus metallum conficiunt sed centum librae aeris cum viginti stanni metallum pro campanis constituunt. Haec mistura ab opificibus aliquando metallum, aliquando vulgo bronzum appellatur iuxta maiorem, vel minorem stanni quantitatem, quam recipit: Nonnulli pro minori impendio Aurichalcum, vel plumbum aeri admiscent. et similiter quod bronzum vocant pro variis operibus conflare nituntur.

Tria maxime consideratione digna sunt in aere fuso; Primo, hoc a natura illi insitum est referente Plinio, ut ingruente magno frigore, melius, et citius fundatur, quamvis vehemens flammarum examen non toleret. Nam totum comburitur, unde colligendum est multum exhalationis combustibilis ei inesse, praeterquam quod in comparatione ad caetera metalla odorem sulphureum,et fetidum spargat. Deinde si lapillus, vel lutum, vel lignum, vel carbo madidus, teste Agricola, in aes adhuc fusum in catino inciderit tunc catinus fremens instar tonitru, omne aes contentum evomit, et quidquid tetigerit laedit, et incendit. Rursus si aes factum consideres, notandum erit, quod aes saepius detersum, citius quam neglectum rubiginem contrahat et ab hac labe immune, teste Plinio, pice liquida servatur: verum oleo linitum, vel sale, et aceto madefactum, illico aerugine vexatur, quamvis ab hac postea non consumatur. Quamobrem opera aenea aeternitatem fere assequi traduntur;imo s in speciem argenti facile tingitur. Tandem rerum naturalium inquisitores illam aquam esse optimam retulerunt, quae in vase aeneo diu contenta illud non maculaverit: item aquam in vasis aereis servatam notabili incremento attolli quando nubes in pluviam densantur, observasse ferunt, idque inde nasci coniecturant, quoniam Venus mari et aeri dominetur. Sed haec uti experienti repugnant, ita non nisi mera phantasiae ludibria censenda sun.

Aeris in Medicina usus.

In multis affectibus quibus humanum corpus afflictatur, aes tanquam praesentissimum remedium adhiberi potest: hocque in Medicina utilissimum esse inde colligimus, quoniam aere vulnerati citius, quam ferro saucii curantur quamvis aquae thermales aerugine infectae vomitionem promovent, nihilominus ori glandulis uvae, et oculis non mediocri sunt adiumento. Hinc Dioscorides ad ocularia medicamenta vasa aenea adhibet: Quocirca iure optimo scripsit Macrobius operarios in fodinis eris versantes oculorum valetudine semper pollere, alios oculis laborantes ad aeraria accedentes pristinam sanitatem adipisci: hac de causa in pharmacopoeis aes crematum, flos, aerugo et squama aeris servantur, cum ad mentem Dioscoridis exsiccandi et adstringendi virtute potiantur: flos aeris ex eodem auctore non solum adstringit, sed carnem ulceribus supercrescentem reprimit, et claritati oculorum confert: squama aeris in Cypro optima habetur que pariter ophthalmicis medicaminibus mixta fluxionem oculorum cohibet et asperitatem palpebrarum absumit. Erugo gustui acrem qualitatem communicat, et ex Galeno digerentem facultatem participat, ideoque cum cera, oleo permixta ad cicatricem vulnera perducit: hodie in officinis pro flore eris aerugo adhibetur, cuius vires a Iodocio celebrantur his versibus. Adstringit, tenuat, lacrymas ciet, ulcera sanat, Expugnat callos, duritiemque loci Exsiccat sordes auris, sed naribus intus Quando supercrescit, inde premenda caro.

Demum es tum vocatur a barbaris Calcecumenon, quod aliter Chalcos cecaumenos dici deberet, iuxta sententiam Dioscoridis, vehementer adstringit exsiccat, et ulcera facile persanat; ideo varia medicamina extrinseca ingreditur. Aes crematum in emplastro Apostolico Nicolai Alexandrini collocatur: Aerugo ingreditur emplastrum divinum Nicolai Praepositi unguentum Apostolorum Avicennae, et unguentum Egyptiacum Mesue, quae omnia medicamenta non fine aliqua mordicatione summopere detergunt, cum acrem qualitatem participent: nihilominus curationibus putridi ulceris non mediocriter conducunt. Alchemiae professores vario artificio aeris, seu Veneris, ut ipsi loquuntur, pulverem, calcem, crocum, quintam essentiam tincturam oleum, vitriolum, et florem parant, quorum omnium praeparationes vide in sequentibus.

Natura et differentiae Orichalci.

Utrum Orichalcum nativum sit, an tantum factitium?

Hoc Metallum sibi Natura comparavit, ut ratione coloris ad aurum accederet, quocirca multi Orichalcum maceriam quandam esse metallicam referunt, quae olim aere pretiosior habebatur, quamvis Coelius Rhodiginus scripserit Orichalcum, aereum metallum, nimirum Chalcoma videri nihilominus in comparatione ad es Natura hoc illi ingeneravit, ut maiorem duritiem posside, ret, iuxta illud carmen. Intexto squalore auro, duroque Orichalco

Beringutius a multorum sententia recedens Orichalcum propriis carere venis arbitratus, Plinium reprehendit, qui inter metalla aliquando Orichalcum commemorans, locum eius naturalem non assignaverit, rursusque addit Orichalci venam hodie quoque effodi posse si olim inventa fuisset, imo magis, atque magis suam stabiliens sententiam, divulgavit, quod quemadmodum chalybs ad ferrum, ita Orichalcum ad aes reducitur. Veruntamen nos in explodenda hac opinione dicimus Orichalcum nihil aliud esse quam aes cadmia fossili, Vulcani subterranei vi tinctum, et subinde naturale reperiri attamen factitium neque tanta laborum difficultate, neque tot operarum expensis paratur. Est itaque Orichalcum duplex Naturale, et Artificiale: Nativum vocamus ex propriis mineris erutum, quod Plinius ob insignem bonitatem summopere commendavit, id postea dicta de causa desiit species quaedam Orichalci naturalis, quae inter Mexicum et Darienem effoditur, quae nulla tamen flammarum violentia fundi potest, sat superque demonstrat.

Orichalci praeparandi ratio et Modus.

Multi viri et rei metallicae professores, vulgare aes in laminas dilatant. Ad quarum dimidiam libram sumunt, unciam tutiae cum allio ficubus melle et muscerda, quae omnia simul fundentes in orichalcum vertunt quem modum non probamus, cum alios modos et faciliores habeamus apud Agricolam. Hodie Mediolani aes in Orichalcum tingitur hunc in modum. Sumitur illa quantitas aeris dilatati, et in frusta dissecti, cuius vas fusorium sit capa, quod tamen ad summam usque partem non impletur ut ei addatur terra quaedam mineralis ponderosa flavi coloris vulgo fortassis propter colorem Gialamina nuncupata quibus superposito vitri pulvere, tota massa funditur, et aes olim coloris rubri aureum colorem acquirit; imo summo opificum bono, terra illa adeo huic metallo copulatur, ut massa mirandum in modum augeatur. Ali tandem Orichalco colorem argenteum dare se posse putant, inter quos recensetur Fallopius, qui partes quales argenti vivi sublimati, et falis Ammoniaci in aceto fervefacit, in quo deinde Orichalcum calefactum extinguit. Sed de hisce in sequentibus amplissime.

Minera Plumbi, eiusque conditiones.

Quanquam Plumbum ut plurimum a Metallurgis ob summam impuritatem, et terrestrium quisquiliarum abundantiam, metallum imperfectum, leprosum, et parum fixum habeatur, si tamen admirandas eius qualitates paulo penitius intueamur, maximi id haud immerito aestimari debet, cum sine eo nulla nec auri ab argento, nec argenti a reliquis metallis separatio obtineatur, neque pretiosi lapidis, gemmaeque splendorem nativum nisi huius beneficio consequi possint: ubi enim magni venarum auri argento mixtarum cumuli effodiuntur, ab illis sane nulla alia re metalla melius quam iumbo, uti paulo ante vidimus separantur; adeoque aurum, argentum ad debitam suam perfectionem, nonnisi solius plumbi ope perveniunt. Sed de utilitate huius metalli inferius fusius.

Invenitur potissimum in diversis saxis, glebisque terrestribus semper fere cum aliqua auri, et argenti mixtura, primo in saxo quodam spongioso, candido, et duro, quod Columbium vocant, cuius indicium dant nigre quaedam maculae, et grana per lapidis superficiem hinc inde disseminata. Subinde quoque reperitur in lapide coloris rubri, seu ferruginei, deinde in certis terrestribus glebis coloris cinericii cuiusmodi in Andaluzia Hispaniae reperiri fertur; et uti facili negotio avenis suis separatur, ita quoque haud difficili labore depuratur, funditur exiguo igne, tum se solo, tum aliis mixtum metallis, qux associata plumbo facilius in igne fluunt et, quod mirum est id reliqua metalla, ne potenti igne ab Arsenico comburantur aut ne cum Mercurio avolent, conservat. Cur vero solum plumbum haec virtute separativa polleat, adeoque caeteris metallis: potissimum argento, amicum sit, istius causa est, quod ex se, et sua natura cum parum fixum sit, et aquositate prae caeteris polleat, Argentum vero et aes arida metalla sint; hinc fit, ut aquositas illa plumbi ariditati iuncta lentore suo aquoso aridum impinguet, et consequenter iis incorporatum facilius fluere faciat. Est et alia in Plumbo proprietas, quod calcinatum per ignem reverberationis potentissimum, tantum abest, ut quidquam a mole et pondere suo amittat ut potius in calcem redactum gravius, ponderosiusque comperiatur: Cuius quidem rei ratio alia non est, nisi quod per calcinationem clausis omnibus poris, spiritibusque aereis, aqueisque evaporatis, multo ac in priori staru naturali, densius reddatur; quanto autem corpus densius constipatiusque est tanto quoque gravius: id effici, experientia docet: et patet in cadaveribus, quae multo graviora, quam dum vita ipsis inerat, existunt, eo quod vivens corpus aere, spiritibusque plenum quadantenus allevietur mortuum vero omnibus depulsis spiritibus, canalibusque occlusis, compactius reddatur.

LATIN transcription

CAPUT X.

DE FERRIFODINIS.

Ferri Natura, et proprietates.

Quamvis Plinius naturam, et affectiones huius metalli multis verbis explicaverit, nos quidquid experientia nobis constitit, de ferri natura, proprietate, praeparatione hic adducemus. Ferrum, metallum impurum, et terreum ex sulphure adusto copulatur exiguo humori aqueo cum terrea exhalatione non bene permixto: propterea in igne pr caeteris metallis fumum foetidissimum spargit hac de re metallum vile, ignobile vocatur, idque ex colore illius livido patefit. Hinc quoque Albertus ferrum ex mixtione argenti vivi impuri pariter, et ex sulphure immundo, et terrestri resultare prodidit. Non est igitur admiratione dignum si ferrum ferro percussum scintillet; cum id ex sulphure prodire quisque noverit. Habet praeterea ferrum aliam materiam congenitam, que nullo modo comburi potest; etenim observantur in fornacibus, in quibus ferrum in massas componitur, vapores quidam a materia ferrea exhalantes, qui in lanuginem parietibus et rectis officinae adhaerentem convertuntur, cui natura tantam vim prae scripsit ut magna ignis vehementia consumi nequeat. His ita constitutis nonnulli ponderantes ferri temperaturam illud in caliditate et siccitate constituunt, ut proinde Astrologi, ferrum sub dominio Martis planetae calidi et sicci collocarint. Praeterquam quod experientia callum ferri temperamentum declarat, dum ab ipso superfluae ventriculi humiditates absumuntur, et obstructiones contumaces reserantur. Ex altera parte Galenus ferrum ad frigiditatem, siccitatem reducere videtur dum illud substantiae lapideae comparat. Que ob frigiditatem, et siccitatem stabilis est. Hanc postea sententiam multi Auctores in Medicina non proletari secuti sunt: Nam Conciliator ferrum frigidum pronunciat; Iacobus de Partibus in commentariis ad Avicenna, ferrum frigidum, et siccum declaravit Manardus aquam chalybeatam frigidam, et siccam esse stabilivit, imo multi alii hanc opinionem uno ore confirmare videntur. Quapropter ad conciliandos tantosviros, qui de temperatura huius metalli varie scripserunt, asserendum est iuxta dominium primarum qualitatum, ferrum refrigetare, et siccare: et quoniam nonnullae portiones sulphureae ab illo possidentur, ideo iis stomachus roboratur, excrementa in illo contenta absumuntur, et vasa obstructa mirandum in modum aperiuntur.

Cum igitur hoc metallum ex substantia terrestri crassa, et combusta constet igni vehementer resistit, et tandem mollescit, et non nisi vehementi flammarum incendio funditur. Quamvis autem natura tantam huic metallo congenuerit duritiem, nihilominus eadem natura aquam produxit, quae ferrum absque difficultate erodit, qualis est putealis in Cepusio Smolinitii, et eiusdem conditionis est Styx fluvius circa Thessalica Tempe, siquidem huiusmodi aqua in vasis ferreis diu contineri nequit, quin ipsis erosis effluat. Imo maiori admiratione dignum est, quod animantes huic metallo sint detrimento: Narrat enim Theophratus, in Syaro Insula expulsis incolis ferrum a muribus erosum fuisse et nonnulli referente Mizaldo pronunciarunt apud Chalybas mures in ferrariis officinis magnam iacturam fecisse. Hinc colligendum est, duritiem huius metalli non esse adeo notatu dignam, quin manibus ferrum contorqueri possit. Vidimus aliquos mira facilitate clavum ferreum con, fringentes. Sumebant enim duas fascias longitudinis trium ulnarum , partim ex crassiori, et partim ex subtiliori filo contextas, quibus ita ferrum involvebant, ut pars subtilior clavum amplecteretur, et tunc simplici manuum contorsione clavum in duas partes dividebant. Denuo ferrum alias affectiones patitur: primo canens malleo percussum scintillas emittit que onio stricture vocantur et in excoctione recrementum, nempe scoriam vel loppam reddit quae a Metallariis, et a fabris ferrariis proiicitur; haec autem est illa materia ex qua Chymici lapidem Philosophorum constare affeverant. Postremo rubiginem patitur, a qua tractu temporis prorsus absumitur, iuxta illud carmen.

Ferrugo rodit ferrum, lignumque teredo. Verum quando a sanguine humano inquinatur, celerius, auctore Plinio rubigine vitiatur et hoc vitium a ferro ad mentem Plinii, arcetur gypso, cerussa et pice liquida. Pariter omne ferramentorum genus rubiginem non sentit, si medulla cervina, pinguedine felis, vel cerussa cum rosaceo mixta perlinatur. Stannum quoque ferro superinfusum effectum rubiginosum impedit; sed cum ferro permixtum, ex sententia, Alberti, illud frangibile, et minime ductibile reddit.

S. I

Sympathia et Antipathia.

Ab animantium, herbarum, et lapidum natura ferrum minime dissidere comperimus: Inprimis humanae naturae neutiquam adversatur: Cum ferrum in vulneribus occultatum, citra patientis incommodum delituerit. Et enim narrat Zacutus Lusitanus mulieri cuidam profundum vulnus, per verticem capitis acuto cultello inflictum fuisse, qua somnolenta pluribus diebus quievit et tandem obducta cicatrice minime deactione animali conquesta iterum domestica: negotia obivit. Sed cum transacto octo annorum spatio maligna febre oppressa decesserit curiosi Chirurgi, aperto cranio, inter duram meningem, et cranium, mediam partem cultelli quo olim fuerat vulnerata, rubiginosam invenerunt. Inter bruta animantia nullum est quod tantopere ferro delectetur, quam struthiocamelus: haec enim volucris, obiecto clavo, vel clave ferrea uti Melitae non semel expertus sum, illico fit obvia et non secus, ac canis viso panis frusto, ferrum apprehensum avide deglutit. Digeritque, cuius causam alibi reddimus. Hoc quidem a veritate non est alienum nempe cimices ferri odore summopere delectari, nam ferrum loco infixum in quo nidulantur, paulo post omnes qua si concordes illud amplectuntur. Praeterea non desunt vegetabilia, quae amicitiam ferri diligunt, et hac de causa super mineras ferri saepissime crescunt: Inter has plantas suti potissimum sylvestris et Erythrodanum recensentur, quoniam quadam qualitate ferrea insignit, non solum Magneti conservando conterunt, uti in Arte Magnetica ostendimus sed et in cineres redactae, et fornacibus vitrariis inditae sedimentum quoddam fer, rugineum in fundo catini relinquunt. Vicissim sunt aliae plantae quae naturae ferreae penitus adversantur, idque de ocymo Gaudentius Merula pronunciavit. Pariter ferrum Mercurio Auro, et Argento nullo amiciti vinculo coniungitur, cum illis difficillime copuletur, et propterea catinis ferreis officine monetariae quidquam praedictorum metallorum adhaesisse opifices nunquam observarunt.

S. II.

Ferri praeparandi et temperandi ratio.

Narrat Plinius, quod in Cappadocia homines non multis laboribus se exercent ut copiam ferri habeant, quandoquidem certo flumine terram perfundunt cex illa terra ferrum producitur, tanquam a fornacibus prodiret. Similiter habitantes supra Amarcanum Hyberniae Urbem, hastam ligneam in stagno quodam defigunt, et post aliquot menses partem hastae luto involutam in optimum ferrum degenerasse reperiunt: pars in aqua mersa Cos evadit quae supra aquam remansit, propriam ligni naturam fervat, sic in Insula Hyberniae pariter circa oppidum quoddam lapis invenitur, qui simplici combustione in ferrum vertitur. Aristoteles talem ferri praeparationem assignat dicens, vehementi virtute ignis ferrum more aliorum metallorum fundi, et multam scoriam separari, sicque ferrum purius et durius reddi, et reiterata operatione ferrum in chalybem converti. Caeterum antequam vena ferri excoquatur, diligenter est examinanda, num ferri dives vel inops esse possit Iraque sumitur minera ferri alicuius noti ponderis, quin minutissimum redacta pulverem supra tabulam neam subtilem collocetur, posito subtus magnetis frusto, quod dum paulatim movetur, grana ferri magnetis motum sectantia, a terra separantur et hac facile ratione quantitas ferri in vena contenta cognoscitur. Hodie in Germania bifariam ferrum praeparatur; primo ex quibusdam lapidibus elicitur; secundo ex terra rubra ferrugine quasi laesa excoquitur, quod opus in Silesia peragitur. Praterea sunt etiam nonnulli in Germania, qui ex magnete optimum ferrum eliciunt Animadvertendum tamen est, quod variis laboribus se exercent illi, qui praecipuae bonitatis ferrum excoquunt, diversis laboribus corpus fatigant, qui circa venam ferri difficulter fusilem, et aerosam versantur; qui modi apud Agricolam legendi sunt. Si iam ad temperaturas ferri animum convertamus, ferrum recoctum, et ascoria diligenter separatum, duritiem non vulgarem adipiscitur. Artifices tamen in officinis colorem candentis ferri primo observant, deinde liquorem iuxta intentionem eligunt, ut ferrum in illo extinctum duritiem, vel mollitiem nanciscatur. Quando igitur violentia ignis ferrum ultimam candoris notam acquisiverit, vocant argentum, et tunc illud non extinguunt, quoniam consumeretur: at si croceo colore, vel rubro tingatur, ferrum roseum, vel aureum dicicur, et tunc liquoribus mersum, durius efficitur Hodie in officinis quadruplex ferri tinctura observatur: prima colore est albo que nimis dura est:seca flava, qua ossa et lapides scinduntur: tertia ex purpureo, et coeruleo mixta ad secanda ligna idonea: quarta est nigra, quae nimium mollis esse perhibetur. Ex altera parte ponderandi sunt liquores, in quibus ferrum candefactum pro varia temperatione, extinguendum est. Multa flumina ad ferri temperaturam apta celebrantur: hac de causa ferrum in Norico scriptis veterum fuit commendatum; huius conditionis sunt Biblis,Tarassius, Salo, a Iustino Chalybs, et ab aliis Iberus, unde Iberae loricae pro fortissimis apud Hortiuim leguntur. De Salone fluvio Martialis sic cecinit. Quam fluctu tenui, sed inquieto Armorum Salo temperator ambit. Pariter in Italia amnis Comum interfluens, et Lambrus Mediolanum hac eadem praerogativa gaudere perhibentur, quapropter de hoc postremo flumine sic canitur: Nec nisi duratum Lambro thoraca volebam. Virgilius quoque de gladio Turni in Stygio amne optime temperato verba faciens cecinit hunc in modum: Ensis, quem Dauno ignipotens Deus ipse parenti Fecerat, et Stygia candentem tinxerat unda.

Cum igitur in ferro interdum mollities, et aliquando durities desideretur, erunt assignandi modi, quibus utrumque facile assequi possimus. Glacus ille Samius, qui ferruminandi artificium invenit, referente Suida ferrum, quod molle esse voluit oleo, et quod durum, aqua extinxit. Nonnulli ad communicandam ferro mollitiem plumbum in cavitate ferri collocantes, tocum candefaciunt donec plumbum in fumum abeat, et hoc opus toties repetunt, donec ferrum instar cerae mollescat. Praeterea ferrum saepius candefactum, et per se refrigeratum mirandum in modum tenerescit: id experientia docet in filis ferreis, quae ignita, et per se refrigerata, mollia ductilia evadunt. Alii in succo malvae, aut fabarum candens ferrum extinctum, inde molle extrahunt. Alii ferrum oleo amygdalarum amararum liniunt illudque cera cum Assa foetida, et modico salis Alkali mixta cooperiunt, et totum nitro, et luto ex fimo equino involvunt, et in igne carbonum per noctem relinquunt, indeque ferrum tractabile, et molle habent.

Praeterea ferrum diligenter elaboratum mollius, durius iuxta operantis intentionem temperari porest cum aliam temperaturam enses aliam limae aliam arma in tutelam parata expostulent. Albertus tradidit, ferrum acrius fieri temperatura succi raphani, et aquae lumbricorum terrestrium, quod experimento respondere nega vitae Porta. Enses igitur tali indigent temperatione, ut nervosa exilitate sint praediti, ne dum punctim feriunt, rumpantur: similiter acutam aciem possunt, ut caesim feriendo secent; quapropter oleo, et butyro ensis corpus temperatur, acies vero acribus extinguitur, ut in caedendo robur, acquirat: hoc opus, monente Partu vel canalibus ligneis, vel laneis pannis madidis opifices assequuntur, catrum vero ec eodem Porto pro ferro incidendo in ustrina rubefiat, et quando in ipso rubicundus rosae color apparuerit, in aqua extinguatur; deinde secundus color fulvus expectetur et denuo in aqua mergatur. Item ad scalpenda marmora ferrum ex optimo chalybe paratum, et ignitum, apparente roseo vel rubeo colore, aqua madefiat, mox remotum, apparente colore aureo, rursus aqua mergatur. Lima ita temperanda est ut aliud ferrum commode limare posit: Sumatur ergo fuligo summitatum cornuum, vel ungularum bovis, portio vitri triti, et salis communis et omnia aceto misceantur, deinde hac mistura lima imbuta, igne candefacienda est, postmodum in aceto, vel urina, vel aqua frigida iilico extinguenda est. Hamus piscatorius simili indiget temperatione, ut piscium morsibus minime flectatur; vicissim ferrum pro phlebotomia mollem temperaturam exigit ne in operatione aut flectatur, aut rumpatur. Item falces herbariae, quia tenues sunt fortem temperaturam non requirunt.

Postquam ex ferro purgato et diligenter temperato varia instrumenta, vel arma fuerint fabricata, nonnullis iconibus, aut characteribus insigniri solent: id circo ad hoc peragendum opus, pyrites aurei coloris in pulverem redactus, per diem naturalem in aceto maceratur et vase igni admoto, ut ferveat, aliud acetum superadditur, quo exsiccato materia vitreis organis distillatur in liquorem, quo icones, vel litterae, in quovis ferreo instrumento designantur, qua prima facie nigrae apparebunt, sed siccatae, et panno lineo fricat aureae conspicientur.

Multi occasione extintionis ferri in variis liquoribus, et eius temperaturae, ferrum, et natura et artificio in cuprum maturari posse arbitrantur. Sed advertendum est, quod ferrum a natura non ita excoquitur, ut aes evadat, quemadmodum Scaliger in Iuis Exercitationibus optime probavit. Praeterea ferrum mersum in aquis vitriolatis tum naturalibus tum ex arte paratis dissolvitur: et quoniam huiusmodi aque vitriolum participantes aes etiam sive cuprum continent, ideo materia ferri soluta in fundo harum aquarum cuprum reperitur, quod ex ferro non generatur sed potius beneficio ferri praecipitatu.

Chymici ad solvendum ferrum utuntur, aqua valenti rubea quae ex quadrante vitrioli albi, ex septem unciis vitrioli Ungarici, triente salis, semiuncia aluminis constat. Verum Pandulphus Anglus, qui de Fossilibus scripsit, ferrum melle restinctum melius liquefieri retulit. Denique ferrum aeri stanno permiscetur, sed agrestius, et fragilius redditur.

Atque haec ex variis Auctoribus collecta sufficiant. Qui plura artificia desiderat, quibus ferrum purgetur, nec non auro, et argento tegatur, ultimum consulat qui horum arcanorum longam seriem recitabit.

S. III.

De Ferrifodinis Ilvae, vulgo Elba, quae maris Tusci insula est.

Uti nullum metallum adeo humanis usibus necessarium est, quam ferrum ita quoque nullum est quod ubique fere locorum maiori ubertate proveniat; ita ut vix in Orbe Regio comperiatur ubi id non praesto sit: adeoque provida Natura id ubique eo fine obvium adesse voluerit, quod in humana Oeconomia nil sine ferro confici possit. Hinc Italia, Germania, Francia, Belgium, Hispania, Polonia, Asia, Africa, America, uti Geographicae Reliationes docent, ferrifodinis plene sunt, ut proinde superfluum ducam hoc loco ampliorem ferrifodinarum Orbis terrarum catalogum attexere. Dicam solummodo in Insula Ilva tantam esse ferratarum minerarum copiam, ut tota Insula non nisi ferrum dici possit, non insimae not sed nobilissimum, et praestantissimum omnium. Et quoniam Insulam ante complures annos propriis oculis lustravi, et modum eius extrahendi, praeparandi que, ac ichalybem convertendi summa diligentia observavi hinc visum fuit , modum et rationem prout vidi et observavi, hoc loco adducere.

Dico itaque, ferrum uti et reliqua metalla non semper in eodem perfectionis gradu reperiri. Est enim ferrum dulce, ut in Ilva Insula, tanta perfectionis ut vel glebae minerales simplici et ordinario fabrorum igne in nobile et tractabile ferrum in omnem usum accommodarum fundantur cuius rei causa est, summa ferri puritas. In aliis vero locis ferrum non huius bonitatis, sed crudum, incoctum, asperum, terrestribusque aliorum metallorum odoribus, quisquiliisque ita reperitur corruptum, ut vix nisi ingentibus fornacum, igniumque tormentis ad meliorem indolem, magno sane et laboris, et sumptuum impendio deduci queat. Sunt tamen et alie minerae, quae plus, minusve huiusmodi impuritatum misturis obnoxiae sint. Quomodo vero purum ab impuro separari possit experientia oculari doctus exponam: Ita autem utplurimum proceditur.

Primo. Opus est homine minerarum ferri perito , qui glebas minerales ferri puri ab impuro separare norit: has itaque selectas, et in frusta confractas ad partes seponat. Secundo Magna imprimis carbonum ratio habenda est Hic in Italia plerumque Lentisci Ilicis, Ulmi Fraxini similiumque arborum carbonibus utuntur, utpote, quae ignem potentissimum efficacissimumque suscitent. Tertio. Frusta glebarum ferrearum in fornacem apertam coniecta coquuntur, excocta iterum extrahuntur, et pluviis Solisque ardoribus exponuntur: hoc enim pacto ferri materia veluti ad perfectionem debitam consequendam maturatur, et digeritur. Quarto Hoc peracto frusta Sole pluviisque impraegnata iterum in partes rumpantur, diligenter observando si alterius metalli odorem emittant, quem si repereris, iterum dicto modo coquantur, donec deposito odore simplicem ferri odorem referant, et sic tandem fusum dulce dabit malleabile: contingit tamen subinde, ut istiusmodi adeo in sua duritie sit obstinatum, ut omnem coctionem respuat hoc casu, in chalybem id destinabitur eo, quem paulo post exponemus, modo. Ut autem signa habeas puri, aut impuri ferri; Nota, quatuor esse ferrinae minerae species. Prima species est, mineralis gleba ponderosa, compacta, terrae, saxi, caeterorumque metallicorum corporum societate seiuncta, coloris bruni, et haec est perfecta, et unice desiderata. Secunda habet nescio quem adiunctum splendorem una cum granosa substantia, quae facile digitis in pulverem conteratur, et passim tanquam mal venae indoles reprobatur. Tertia gleba mineralis est grossioribus referta granis coloris nigri, quae uti semper aes, cuprumque olet, ita quoque passim negligitur. Quarta denique species minutioribus constans granis, pro conditione matricis nunc melior, nunc peior reperitur.

Sunt praeterea aliae glebae, quae facile quidem ob reliquorum liquabilium metallorum mixturam funduntur in ferrum, malleum tamen difficulter ob debilem partium nexum, sustinent; et contra, sunt quae malleum sustinent, difficilem tamen liquefactionem habent; illa uti plerumque alium usum, quam in tormentis bellicis fundendis non habent, ita haec in melioris notae ferrum reduci possunt.

Quaeres, Quaenam sint signa ferri puri, aut impuri, et quomodo cognoscantur?

Dico, quod etiamsi ferrum in terrestribus substantiis reperiatur, illud tamen optimum habetur, quod eruitur ex iis montibus, ex quibus aquae frigidae, et gustui haud ingrate emanant, praesertim si locus salubriori aere constet. Saepe numero quoque id in quodam candido faxo, marmori haud absimili, generatur, quod si una cum saxo fuderis, durum plerumque ferrum obtinebitur: secus accidet, si puram mineram a saxo seiunxeris, fornacique immissum liquefeceris. Invenitur et nonnunquam in terra rubra et flava, minera ferri facile in arenam attritu resolubilis aut etiam instar maltae mollis; in cuius colligendis glebis te tempus perdere nolim, cum nil boni inde resultet. Ut autem ferri puritatem, bonitataemque cogoscas, sic operare.

Primo. Mittatur intra forte lixivium cuius vis minerae species et deinde post aliquod tempus extracti, ignique supraposita, folle applicato paulatim ignem exsuffles diligenter bullulas, variique coloris vapores observando; quos si observaveris, id luculentum varii metallorum commercii signum est: si sine colore, et bullulis, optimum, et compactissimum ferrum esse iudicabis.

Secundo. Ferri boni signum est bolus terra fusca, et mollis, pinguisque, que dentibusapprehensa, nullum stridorem excitat

De Ferri in Chalybem transmutatione.

Quomodo ex ferro Chalybs fiat, processum totius, ea qua potero, brevitate et claritate describam.

Cum Chalybs nihil aliud sit, quam ferrum ad ultimum perfectionis suae, puritatisque statum reductum: quod duplex est: Naturale et Artificiale. Naturale uti paucis in locis reperitur, ita Metallici liquatores Naturae defectum supplentes, ferrum quodvis ea ingenii industria, quam subiungam, in chalybem convertunt.

Primo. Accipiunt ferrum, iam, uti supradictum fuit, in fornace probe excoctum, eius quantitatis, quae eorum intentioni fufficiat; hoc in partes minutissimas rumpunt.

Secundo. In foco Vulcanio constituunt receptaculum rotundum pro chalybis conficiendi quantitate, maius minusve ex luto, cuius una tertia pars sit argilla, duae vero tertiae sint carbones in pulverem redacti, optime aqua misto amalgamatoque compactum, in cuius centro foramen fiat, per quod folles ventum exonerare possint ad exsufflandos carbone.

Tertio. Hoc receptaculum tum ad igneum fervorem reverberandum, tum ad ferreorum frustorum, carbonumque imponendorum congeriem firmius retinendam, lapidum circumpositione, veluti muro quodam muniatur.

Quarto. Totum hoc recepta culum carbonibus usque ad summum repleatur, qui ubi follium sollicitatione in summum fervorem aestuaverint: ita porro procedunt:

Quinto. Ex ferro in chalybem convertendo et in frustula comminuto, particulas paulatim una cum contriti marmoris, aliorumque silicum fusilium pulvere mixtas sparsim intra coacervatos carbones iam succensos iniiciunt, et hoc pacto ferrum facilem fusionem intra receptaculum sustinet.

Sexto. Hoc peracto, ex eodem ferro iam ante virgas mallei vi coactas intra huius receptaculi fusum liquorem impositas quatuor, aut quinque horis relinquunt, continuo follium vento ignem carbonesque sollicitando nec non ferrea virga longiore materiem tamdiu movendo, circumagitandoque, donec virgarum ferrearum pori, subtili fusae iam intra receptaculum materiae substantia expleantur: quod ubi opifices observaverint, statim forcipe unam post alteram ereptam supra incudem malleis parumper distensas, in praeparato seorsim aquae frigide balneo extinguunt: quas si necdum debita perfectione sibi constare deprehenderint, denuo igneo fusae materiae balneo iniiciunt, et hoc toties repetunt, donec ultimam perfectionem consequatur. Ita autem hac industria depuratur, perficiturque ut duritie, compactione colore laevitate, nitore, specificam a ferro differentiam induisse videatur. Non nescio alios quoque huiusmodi candefacta ferramenta, in certis herbarum succis extinguere insigni sane successu, uti in praecedentibus patefecimus.

De ferri in aes transmutatione.

Magnum inter Chymicos, et Metallugos de ferri in aes transmutatione dissidium est: quod omni, qua fieri potest, diligentia, modo opportune decidendum est.

Paracelsus eiusque sequaces transmutationem perfectam unius metalli in aliud affirmant, eo forsan fine intentione, ne artem illam magnam de ridiculo illo lapides philosophico tantopere iactato, quem et perfectam transmutationem subire dicunt, conclamatam concedant. Sed enim hanc vel ipsi metallicarum fodinarum praesides, mira in metallis eruendis lavandis coquendisque peritia, aliarumque areanarum rerum notitia instructi prorsus non dicam negant, ut potius rideant.

Certe, quemadmodum Pater Ioannes Schafferus mihi scribit in Hungariae fodinis quas Herrengrundt dicunt, magno sane Caesaris annuo proventu, ex ferro aes optimae notae confici: quomodo vero in hac Metallometamorphosi procedant, etsi in Ocatvo Libro modum ostenderim, hoc tamen loco paucis illum repetere visum fuit.

Ferrum rubiginosum, et inutile, uti variorum veterum instrumentorum supellectilem accipiunt, atque fornaci inditum, ad incudem reductum, in tenuissimas laminas extendunt: Hoc peracto has laminas rivi vitriolati qui in profundissimis fodinarum cuniculis profluit fundo imponunt , impositas ad nonnullos menses relinquunt. Constituto itaque tempore rivum adeunt, et laminas in pultem subflavam amalagmi adinstar abiisse reperiunt; hisce aeri, ventisque expositis in optime notes induratur, Atque sic proceditur Neosolii in Hungaria.

Quaeritur itaque t v era haec ferri in aes ttransmutatio dici possit? Dico, veram hic transmutationem dari minime posse, cum non totum ferrum in aeris substantiam mutetur sed ex accidente tantum: me explico: Cum enim in vitriolo infinita rata corpuscula inexistant, et quemadmodum illa maximam sympathiam cum ferro habent, ita quoque fit ut statim ad ferrum confluant, atque in eius se poros intime insinuent. Cum vero ingentis acrimoniae spiritibus polleant, hinc intra ferrum insinuata, illud mox rodere incipiunt, usque dum omni pinguedine ferri consumpta, ferrea substantia dissoluta in scobem, seu rubiginosum pulverem abeat: corpuscula vero vitriolata in consumpti ferri locum se substituentia, nativa tum ferri, tum propria pinguedine in unam massam conglutinantur, qua primo quidem intra aquam mollis, aeri tamen liberiori, ventis, Solisque radiis exposita, in perfectum induratur; atque hoc pacto idem fit, quod antea fuit: antea quidem per ipsorum corpusculorum in aquis dispersionem, modo per eorundem a ferro tractorum unionem. Si enim vera hic daretur, transmutatio, nil amplius ferri superesset. Sed experientia docet tantum ferreae rubiginis manere, quantum fere massa prius ferrea pendebat: et ut huius rei experimentum exactius sumerem supramemorati fodinarum Hungaricarum praesides per supradictum Patrem Schafferum, phialam dictae aquae vitriolatae, una cum solea equina ex media parte cuprea, ex altera ferrea pro eorum in me benevolentia transmiserunt. Huic itaque phialae filum ferreum indidi, quod intra triduum totum consumptum fuit, pulte in fundo relicta, quae a scoria separata purum aes reddidit, scoria autem fere ad ferrei fili pondus accessit, ut proinde de hoc negotio a nemine amplius dubitari quear. Est et hoc admiratione dignissimum, quod Pater Schafferus de quodam Medico sibi multum familiari, magno Chymico , scribit est ei nomen Morlandus: hic frequenti experientia doctus magnam differentiam inter cuprum, quod ex ferro per aquam vitriolatam fit, et illud, quod ex mineris eruitur, reperit: ex cupri siquidem arte per aquam vitriolatam ex ferro confecti centenario, 25 lotones auri se extraxisse refert, cum ex cupro minerarum ne quidem sex lotones educere potuerit, rogatque a mea tenuitate huius rei rationem. Respondi, id mirum non esse, cum enim aqua vitriolata non atramentosis tantum corpusculis sed et aureis una cum vitriolo ex propriis venis abrasis profluat, hinc fit ut ea a vitriolatis corpusculis ex naturali sympathia attracta in unum intra ferri poros confluant, ferroque consumpto, in unam farinaceam massam in fundo subsidant, ex qua deinde aeris ambientis siccitate indurata aurum id eliquatione separetur. Quanto autem per ditiorem auri venam fluxerit aqua vitriolata, tanto maior aerosis corpusculis auri copia inerit; quod tamen nequaquam fieri posse putem, nisi in aqua vitriolata per auream venam transeunte. Quod deinde in aere minerali non tanta auri copia eruatur, ratio est, quod plerumque terrestribus sordibus involutum, exiguam auri copiam illi inexistentem praebeat. Si vero aureae vena rosa coniuncta fuerit, non video, quare non eadem auri copia, que ex re vitriolato inde educi queat. Dependet itaque ea solutio ex eo, quod Chymicus ille in aerosa substantia auro inope, in vitriolato vero aere auro divite experimentum fecerit; ut proinde nil in hoc admiratione dignum occurrat. Quomodo vero ex Argento ex quo omne aurum iam, ut scribit, extractum est nihilominus ex uno lotone tantum adhuc auri extraxerit, quantum octo grossorum pretium erat: Arcanum hisce verbis mihi communicat: Accipe Antimonii, tartari, salis nitri unam unciam ex singulis, commisceantur simul, et salia frigida fontana diluantur, a quibus si unam unciam Argenti separaveris per cupellam, id dabit unam unciam auro octo grossis aequivalentis: Si vero secundo huius experimenta cum eodem argento feceris nihil extrahes, argento remanente sterili. Mitatur autem, quomodo ex Argento, ex quo omne aurum extractum est nihilominus aurum adhuc subsidio dictorum ingredientium extrahi possit. Dico itaque, falsum esle omne ex argento aurum extractum fuisse, cum Argentum non ita depurari possit, quin adhuc aliquae particulae ei inexistant, quae postea Antimonio, in quo semper nonnihil auri inexistere omnes Chymici fatentur, auctae, aurum illud ad octo grossorum pretium exaltant.

LATIN transcription

CAPUT XI.

De Salifodinis, Salisque praeparatione.

Quamvis in exto Libro ubertim de Sale egerimus, quia tamen interim ex variis partibus, vari de salifodinis relationes transmissae sunt, quae magno emolumento non carent, hoc loco eas apponendas censui.

Prima Salisfodina occurrit in Superiori Austria Traunkirchii: Altera in Tyrolensi comitatu: Tertia in Burgundiae Comiratu. Et primo quidem in Superioris Austriae fo, dinis, uti ad me scribit Pater Ioanner Eissert ex Traunkirchiensi Societatis nostrae Residentia: Aqua ex sioiis vario iam saleimbuta extrahitur, primo rota situlis ligneis haustrisque instructa e fossis extrahitur, et in canales effusa ad sartagines, et concamerata receptacula, in quibus semper pro occurrente necessitate ad cocturam servatur, emittitur. Utuntur et trochleis sine rota, vel axi in peritrochio uti Statici nominant: est axis rota, vel vectibus instructus, qua a fossoribus uno, aut pluribus fune axi circumplicato, haud secus ac veru volvitur: Funis ex utraque parte vas haustrorum adnexum habet, ita ut uno vase aqua salina, pleno adscendente, alterum vacuum descendat ut in figura apparet. Utuntur et Antillis, quae aquam salinam in vas adinstar dolii vinarii effundunt. et ex his postmodum apertis epistomiis aqua per canales in destinata loca deducitur; aqua vero haec extrinsece dulcis est primo, et data opera, intra concamerata, ut vocant, fodinarum salis receptacula, quas stantia vocant, derivatur, ubi ex salinae minerae dilutione tota in aquam salsam convertitur, et ubi iam sale satis fuerit imbuta dictorum instrumentorum beneficio ad cocturam foras extrahitur. Si vero extra aliquis aquae dulcis defectus occurrerit tum gelbam salinam in frusta comminutam foras extrahunt, et deinde ad locum ubi aqua dulcis suppetit evectam, eidem, ad eam sale impraegnandam iniiciunt, et ad cocturam conservant; ubi vero aqua dulcis subterraneam fodinam salis transit, uti Salisburgi, ibidem maiori compendio extractam iam et praeparatam in culinam salinariam per canales coquendam ducunt; ubi subinde aia multarum orgyiarum profunditatem habet. Refert Baronius in suis Annalibus, in huiusmodi subterraneis salinarum aquarum stagnis Anno 1260, ni fallor, integrum humanum corpus inventum fuisse, quod nullam prorsus corruptionem passum erat, adeo recenti, et nivea carne, tam vivida oculorum acie, ut vitam mentiri videretur, ac proinde Monachii ob eximiam rei raritatem Duci oblatum, qui istiusmodi delectatus spectaculo dum illud intra Gazophylacium condit tunc illud aeri veluti inassuetum, statim in salinum liquorem defluentibus carnibus resolutum fuisse dicitur. Sed iam ad Scopum.

Sunt in Austria Superiori prope Ischlen, Halstad, et Traunkirchen montes editissimi, intra quorum uterum lacus et stagna tum omni mineralium aquarum genere, tum potissimum fodinis salis confertissimi, quae supra memorato modo in aquas dulces derivatae in salsam degenerant lympham, que deinde per canales in sartagines salinarias derivatur. Scribit supracitatus Pater, ex monte, quem Haalberg vocant , aquam hanc salsam ad quatuor milliaria Germanica ad sartaginem usque iuxta lacum sitam, in locum, quem Langwath vocant, pera 24 millia canalium sibi invicem innexorum, quorum unusquisque decem pedes Geometricos longus est derivari: sartaginem vero ovalis figura ex tribus aliis maximam in latitudine triginta, in longitudines exaginta passus, profunditatem vero habere non nisi pedem cum dimidio. Ex hisces salinis Austriacos Principes Archiduces habere dicuntur in annuis reditibus octingenta millia florenorum Rhenanorum una computatis expensis, que ad 110000 Florenorum millia excurrunt. In dictis Halstadiensibus montibus duplex salis genus reperittur: prius solidum, purum et instar crystalli nitidissimum est, verum sal gemmae dicitur, quod per ignem Naturae ad tantam perfectionem et maturitatem deductum ita fixum est, ut de sex unciis post solutionem in filtro nil fere remaneat praeter dimidium unci, quae instrumentis adhaesit, idest, nil fere pereat. Alterum est varie coloratum, et nunc subrubri, nunc violacei, nunc obscuri coloris reperitur, quod tamen uti viscosum est et sulphureum odorem prodit, ita passim relinquitur. Ex primi generis sale se extraxisse refert fodinarum praefectus balsamicum spiritum, et oleum, in extrahendis rebus morborumque cura praestantissimum. Observatum quoque fuit a fossoribus sub certo annorum curriculo fodinas novo sale repleri, de cuius rei veritate nemo dubitare debet quemadmodum alibi in hoc Opere ostendimus si enim metallorum quorumcunque tandem, lapidumque fodinae iam exhaustae successu temporis nova foetura repleantur, quanto magis Salis fodinae? Cum enim halitus salini ex intimis terra visceribus continuo expirent, hinc ubicunque corpus consimile, et homogeneum reperiunt, ibi frigore condensata corpuscula, mox magnetica quadam actione uniuntur, unde cum tempore novum salis incrementum emergit.

In Austriacis salinis ut sciant, quando aqua dulcis sale diluta sufficienter salsa ad cotionem apta sit tali utuntur experimento: Lignum durum in formam pyri torno adaptant, ut in fig. A patet: intra cuius umbilicum nonnihil plumbi infundunt in O tantum nimirum, quantum sufficit ad hoc, ut mergatur in salsa aqua usque ad petiolum V, qui si meditate sua extra aquam natet, iustam ostendit et sufficientem aquam ad coquendum; plus mergatur, vel minus, insufficiens reputatur. Verum cum haec praxis nonnullas imperfectiones involvat, id multo meliori. exactiorique experimento expediri posse existimamus, quod hoc loco Empiristis communicandum duximus.

Sic age. Primo ponderabis aquam, quacunque tandem quantitate, quae iam experimento comperta fuit sufficiens ad coctionem. Hoc peracto, tibi phialam AB cum collo oblongo fieri, quae in uterum C extumescat, a vitri con flatoribus cures cuius longitudo AD, palmi partem contineat, ea prorsus figurae magnitudine quam hic vides. Collum gradibus quotcunque tandem, verbi gratia, decem signetur. Hoc peracto, infundatur in dictam phialam argentum vivum, deinde hoc pacto intra aquam positam examina, quem gradum notet: optime autem feceris, si tantum argenti vivi immiseris intra phialam, ut intra aquam posita phiala ad quintum gradum submergatur. Hoc peracto vel signatura hermetica vel cera A, orificium phialae quam arctissime claudes et habebis Instrumentum infallibile non tantum ad sufficientiam coctionis explorandam aptum, sed ad omnis generis aquas, quantum videlicet salis contineant, explorandas, mire opportunum hoc enim intra salsa aqua repletum vas impositum, si praecise ad quintum gradum submergatur, iam certus sis, aquam concoctioni aptam: sivero infra quintum gradum submergatur, id plus Salis aquam tenere indicium est: sivero supra quintum gradum submergatur, id pro ratione submersionis maioris aut mi/noris minorem Salis portionem habere signum est. Ratio luculenter patet, quanto enim plus salis aquae inest, tanto minus submergetur in ea pondus; quanto minus salis aquae inextiterit: tanto ponderosum corpus plus in ea profundari adeo certum est, ut de eo nemo dubitare aut possit aut debeat: et patet in navibus, quae in Tybri plus merguntur, quam ubi mari concreditae fuerint, ibi enim subinde ad tres, aut quatuor palmos ob marinae aquae ex salsugine densitatem altius attolluntur. Experieris quoque, si hoc Instrumentum aquae dulci purae imposueris, videbis id quasi totum tectum iri, quia utiaqua est purissima, et subtilissima, ita quoque pondus phialae sine resistentia quasi fun, dum vasis in quo aqua ponitur, petet. Sed haec in primo Tomo fusius deduximus.

Hoc loco non modicum dubium ab Halurgis mihi propositum fuit: ur aqua ad concoctionem apta medietatem quandam sectetur, ita ut non nimium salsa sit, neque minus salsa nam uti supracitatus Pater Ioannes Eissert mihi scribit experimento constat si frustum Salis solidum quantumvis magnum dulci aquae inieceris, ea tamen non plus inde attrahet, quam necessarium sit ad concoctionem, ita ut aqua sufficienti salsedine imbuta, veluti nauseabunda, ab ulteriori attractione cesset, adeoque frustum impositum integrum remaneat. Quod ut solvatur, Dico, huius rei rationem aliam non esse, quam quod aqua non plus, aut minus appetat de Sale, quam quantum requiritur ad salsedinem fodinae primigeniam, et nativam, a Natura in usum hominum tali, et tali temperamento digestam, quod ubi obtinuerit, nil aliud requirere videtur et experimento constat in piscibus, qui cum perpetuo in salsuginoso mari degant, ex salsugine tamen tantum in se derivent, quantum Natura ad sustentationem eorum, nec plus, nec minus, requirit; quod et in sale artificiali contingit: Nam si ab Halugis, uti referunt, pisces recentes in sartagine salinaria coquantur, elixenturque, non plus tamen a sale condientur, quam ad eos edendos opus sit, licet toti quanti immersi in sartagine aquae salsae bulliant.

Sed et hoc mirabile in dictis locis evenire dicit, quod aqua salsa ad sartaginem, in qua coquitur, in vicino loco frigido, ubi in usum Halurgorum aqua dulcis hauritur, adhaereat, et congelascat aqua salsa, ibidem vaias easque pulcherrimas figuaras formasque adeo diaphanas acquirat, ut a Crystallo vix distingui possit, et haud secus ac sal gemmaeunquam rotunda sed semper quadrataigura a natura instructae reperiantur. Quod vero in illo frigido loco nascantur, alia causa, a non est nisi quod dum Sal in vicina sartagine coquitur, halitus, vaporesque salini elevati, ubi frigidum illum locum incurrerint ibidem condensati, in eas, quas dicimus, formas degenerant, uti enim ignis vi ab omni terrestri scoria depurantur sublimatione, ita quoque coniunctos, unitosque frigore loci non nisi in crystallinam transparentiam coagulari necesse es.

Additur, eodem loco cadi corpora reperiri, ita a Natura elaborata, ut a sacchareis bellariis distingui non possint: Cuius rei ratio alia non est, quam quod vapor cum terrestribus adhuc, nitrosisque quisquiliis infectus sit unde frigido in loco condensatus, non in diaphanam; sed opacam substantiam candidam degenerat.

Est ab huiusmodi Salinis non procul remota Hydria, Argenti vivi fodina, de qua tametisi in Capite de Argento vive multa egerimus, quia tamen supracitatus Pater demultis non ita paflim obviis, quae dehuiusmodi fodina observata fuerunt, certiorem me fecit, ea hoc loco opportune inserenda duxi. In Hydria, inquit, octo milliarium spatio Labaco dissita, argento viv feracissima, et maximorum redituum fodina Archiducum Iurisdictioni subdita spectatur, de qua memoratu dignum referunt, daemunculos, montanos quam frequentissime ibi spectari, felicesque se credunt fossores si eos audierint, et communis opinio est, ibi solum eiusmodi daemunculos, ubi divites venae sunt, reperiri, audiunturque frequenter laborare malleo, caeterum invisibiles. Blasphemos, iurantes fistulatores seu quos vis scelestos non patiuntur; unde solent fossores superstitiosi indies ollulam cibo refertam certo loco illis exponere, et quotannis togulam rubram ad longitudinem pueri, et certo tempore coemptam illis veluti munus offerre, quod ni fecerint, inclementes et offensos virunculos experiuntur; si satisfecerint, beneficos erga se experiuntur, tantam enim effodiunt, malleisque excutiunt metalli quantitatem, quantam vix pluribus diebus fossores omni adhibito labore possunt: ita homines Superstitiosos ludit humani generis hostis Satanas.

Non procul Hydria in finibus Superioris Carinthiae supra Villacum urbem octo milliaribus, in valle Ratsthal, melioris notae Arsenicum citrinum, candidumque reperitur: citrinum uti est melioris notae, ita quoque Mercatores Veneti illud in varios usus adhibent, quin et Aegyptiis vendunt, qui propullulantes serpentes, qui singulis annis post Nili inundationem ex limo magna copia nascuntur, hoc arsenico per agros sparso enecant; nullum apud huiusmodi fodinam unquam venenosum animal, aut vermes visos fuisse aiunt Fossores contra Arsenici virulentiam ut plurimum certis utuntur unguenti refrigerantibus, et Theriaca, larva quoque vitrea aut vesicaria vultum munientes. Et quoniam istiusmodi in se aurum, argentum cuprum continet, ita quoque avaritia humana non obstante tanto vitae discrimine, illud sequenti modo effodere solent. Primo enim vena exploratur, deprehenditurque percussione malleorum; si enim saxum quoddam percussum ignem vibret id luculentum melioris notae Arsenicalis venae signum est: deinde pluribus in locis venas praegrandibus terebris perforant, et factis iam foraminibus, tubos laricinos pulvere pyrio refertos intrudunt, deinde fomitem adiiciunt praelongum, qui foris accensus, ubi attigerit pulverem, totam in momento Arsenicalem venam frustatim rumpit, ita ut postmodum extincto igne, et fodina refrigerata, frusta Arsenici sine periculo colligant; quod decoctum deinde post separatum argentum in flores albos et in vitri consistentiam deducunt. Fossores in hac fodina ocreis chirothecisque induti, noctu, diuque duodecim tantum horis laborant: rudis minerae centenarius eruitur 16 crucigeris, id est 6 baiochis: Expurgat centenarius 15 florenis: ex centum centenariis huius minerae sunt viginti centenarii Arsenici puri, et citrini. Haec de fodinis Austriacis.

De Tyrolensibus Salisfodinis cum alibi amplam mentionem fecerimus, hic reiteranda non duxi, cum eodem prorsus modo dulcis aqua intra montes salsuginosos collecta salsugineque sufficienter attracta, deinde in sartagines officine salinariae per canales ad cocturam derivetur. Hoc addo, vix in Europa locum esse, ubi Natura maiori rerum varietate ludat, non enim solum auri argenti, ferri, cupri, plumbi, uti Suazii, sed et pretiosis lapidibus refertissima est, quarum rerum tum Serenissimus Archidux, tum eius Serenissima Coniux harum rerum studiosissima investigatrix, per Patrem Michaelem Staudakerum utrique a concionibus me certiorem esse voluerunt. Sic vero dictus Pater ad me scribit..

Rev. V. iussu Principum Archiducum Moua admiratione digna, quae in Tyrolensi comitatu Natura molitur. Principes metallorum cognitioni unice incumbunt; et quod mirum est in foemina, non est peregrina Serenissima in hac scienta, et ipsamet huic labori, ac operi intendit: aggressa quoque est lapides inquirere, et secernere, qui antehac ne noscebantur quidem, et neglectui erant, cum tamen revera pretiosi sint, et in gemmarum numerum iure merito venire queant: laborati enim, et politi, pulcherrimi evadunt, limpidoque, et egregio colore aspectui blandiuntur, neque oculis tantum voluptatem et admirationem praebent, sed digni omnio sunt, qui eximio etiam pretio aestimentur. Cuprerem ut Rev. V. specimen aliquod videre posset, laudaret equidem, et miraretur non agnitas hactenus nostrae Patriae divitias. Copia eiusmodi lapidum iam nagna collecta est, inter quos reperti sunt Iaspides, Achates, Chalcedonii, Rubini, non quidem tam ardentes, et sanguinei, uti Orentales se dilutiori purpura, quae tamen revera venustissima est, ust fortassis apud quorundam oculos, saltem propter raritatem, alteris palmam praeripere possint. Merentur profecto hi nostri lapides, et sine mendacio dicam, gemmae, ut earum aliqua mentio cum Serenissimae encomio, in Mundo Subterraneo fieret. Huc usque has litteras per duxeram, cum subinde Sernissimae collocutus; ab illa intellexi, inter gemmas hactenus apud nos inventas, etiam numerum facere Amethystos, Smaragdos, Corneolios, Turchesias, Granatas, Molochitas, et Adamantes parvos quidem, sed tantae duritiei, ut alios adamantes scindant, nec ipsi scissuram admittant. Chalcedonios nostros ait Serenissima Orientalibus praestare, Adamantes nasci ubi crystallus generatur: hanc esse hexangulam, Amethystos quatuor angulis, Granatas duodecim an decem circiter. Porro experientia se comperisse, ait, omnium gemmarum principium vel materiam esse liquorem, sive aquam per venas metallicas derivatam,quae guttatim defluens, primum in Talcum, dein in gemmas conrescat; pro Talci autem colore etiam gemmas imbui, et has demum valide durescere, dum ex montibus devolutae Oeni fluminis aquis per luuntur; illas vero, quae in inpso natali solo, hoc est, in montium cavernis eruuntur, necdum tantam duritiem induisse. In amne quoque, qui Sil vocatur, et non procul Oeniponte Oeno se miscet, filices paulatim et processu temporis flavo colore ingi: fuit aliquando hic amnis, et fortassis etaimnum est, aurifer. Sed haec de raris Tyrolensis comitatus fufficiant. De Salinis Burgundiae.

Cum more mihi solito ubique locorum cum Viris eruditis literarum commercium de rerum naturalium arcanis in Mundi Subterranei subsidium instituissem, et inter alios Eximium fane, et doctissimum virum Ioannem Menecard Canonicum, et Succentorem Sacti Mauritii de Salinis Burgundiacis consuluissem is uti ad omne obsequiorum genus praestandum, promptissimum se exhibuit, ita quoque nil non egit, quam ut exactam mihi, et accuratam de Salinarum, quae in Burgundia visuntur, celebritate nominis insignium, addito rerum ectypo, informationem daret: quoniam vero literae eius multum salis sapiunt, eas hic ad posteritatis testimonium apponendas duxi. Ita autem scribi.

Mandat autem Rev. V. Paternitas nonnulla sibi de subterraneis nostratibus thesauris transcribi. Provinciam hanc mihi demandatam nimis gestio, dummodo stili deformitas rerum maiestati nihil detrahat, aut veritati.

Salinis itaque bon nostra sorte lusus Naturae salsi subfiliunt fontes, qui quasi de terrae visceribus adeo alte depressi, praeter naturam exiliunt, et in altum suopte se provomunt. Sunt autem Salinae, urbs antiquissima, Sequanicae Burgundiae, seu Comtatus Burgundiae Caput, in Valle Scodinga Romano itineri Regum et Consulum, imo et Iulii Caesaris temporibus perviae, (quod pluribus deonstrari potest) fita; Vallis autem omnis nemorosa primitus circumiacentibus per gyrum castellis tanquam consita; donec armenta, et greges totos dies haustus huiusmodi avidissima indicio fuerunt latentis necdum satis cogniti beneficii, diversis regnata est Principibus: nunc autem Invictissimi Philippi Hispaniarum Regis titulos auget, et Dominia. Castrorum alterum portis Urbis impendet, et moenibus, nativitate Divi Claudii Principum Salinensium Sanctissimi per quam celebre, Bracon vocant: Caetera per iuga montium, qui urbis collimitia definiunt, eminus prospecta munitionum vices implent, hostibus infestissima. Inter duos oppositos montes ab ortu, et occasu valde praeruptos, et arduos, Meridianus Urbis, Moenibusque hinc inde parallelis, per radices eorundem montium distenditur: reliqui autem montes a Meridie et Septentrione altissime surgunt, alteroque milliaro, et amplius urbe ipsa dividuntur. Horum omnium in medio, quasi centro Saliti fontes ebulliunt, quorum proinde 峤懴�蠈未蔚喂纬渭伪 fidum mandamus, una cum admiranda magis, et diversa qualitatum intensione, quod in angustia octo, aut ad summum decem pedum differentia, differentes fontium scaturigines qualitate ferveant, et quantitate saliant: quorum rursus indicia notis litterarum hic subecta damus accuratius.

A. Fontium designat optimum, qui per tenues arenas inter rupes duas, ac vivos lapides, ab imo, veluti ex olla, ebullit copiosissime, imo coiosius per Austrum, et multos imbres, quibus cessantibus nova tam aquae quam salis reddit incrementa, (experimento quotidiano etiam nobilis Petri Chaudes, qui pene a puero, titulo haereditatio Oeconomiae huiusmodi praefuit) neque turbidescit unquam, vel deficit, nisi quod reflante Borea, qualitate nonnihil, et quantitate minuitur. Caeterum aquae huius Librae centum viginti quinque dant salis candidissimi et optimi mediante igne subiecto caldariis, quatuor circiter decempedarum diametralis latitudinis, et pedum trium altitudinis; adeo autem salita est Aqua haec, ut nisi aqua ipsa, debilioribus aliis inter coquendum termperetur, sal ipsum in formam maritimi salis coalescat et coaguletur. Quod rursum valde notandum est, muria ipsa, quae superfuit post concoctionem, si caeteris misceatur aquis dum igni applicantur, et dosim, et quantitatem salis auget, et qualitatem, ut centum aquae librae viginti octo et interdum plures reddant salis optimi.

B. Priori vicinus est digitorum tantum quatuor interstitio, vocaturque Scaturigo canalis plumbei: Source de canal de plomb. E vivo salit saxo, secumque scrupulos, seu arenulas Zinabari aut coco similes colore trahit; priori seu quantitate, seu qualitate nonnihil impar; proque centum aquae libris viginti quatuor tantum salis defaecatissimi suavisque acrimoniae reddit; per aestatem autem uterque libra una salis minuitur, ille 24 tantu, hic 23 foeneratur. Utriusque autem ad usum optimum commiscentur aquae, et in commune conceptaculum transmittuntur ad usum: Nihil in hoc a primo diversum, quoad tempestates aut ventos caeteraque.

C. Scaturigo nova seu recentior, la nouvelle Source: vix praecedentibus dissimilis, nisi quod solam circiter effluit unciam, et viginti tantum et tres libras salis coagulat, utiliter tamen misetur reliquis: quia nonnihil absimile, quantum ad ventos, tempestates et imbres patitur.

D. Fons quartus, le Durillon dictus, ab aliis pedum sex intercapedine tantum dissitus: Libram unam et amplius ab ipsa origine provomit, perennis omnino sicut caeteri, nec unquam vel minimum turbidus. De media arena in altum saliens bullit. Quia porro nonnihil aquarum dulcium sibi sociat, septem tantum salis libras pro centum aquae foenerat. Veruntamen nescio quid portentosum cognovit in hoc experientia: quando enim per Caniculam priores minus cognoscuntur, hi nativa bonitate increscit, proque centum aquae reddit circiter quindecim aut sexdecim salis libras, semperque eadem puritate et quantitate effluit; ac proinde aliis tunc temporis utiliter commiscetur, et in commune conceptaculum (Cuppam vocant, la Cuve) transmittitur.

E. Sex palmorum circiter altius defluit caeteris, la viel puisoir, quasi dicas, vetus haustorium: Imo spatio trium perticarum ab aliis divisum, omnium praecedentium abiectissimum, quippe sex tantum salis libras pro centum coagulat. Quia tamen ex superioribus officinis, in quibus coquitur sal, et in certas formas effingitur, sal deciduum per occultos meatus in huius originem stillat; Unde salitur abunde, aliis miscetur, et utiliter concoquitur, praecedenti pene par, temporum, tempestatum, ventorum, aut imbrium similiter commoda vel incommoda patitur, augmentis paribus et decrementis.

F Rotula e ferto, quae in alveum communis conceptuaculi deflua ex canalibus excipit aquas, quarum casu gyrat, donec completo receptaculo impedita per superficiem aquae exundantis rota ipsa se sistit, et beneficio funiculi axi illigati, qui redditur inutilis, rota quiescente, campanula, quae monitoris superioris implet officium, indicio muriae exundantis, muta redditur, tuncque sine mora, qui elevandis aquis praeest, mulos aut equos alterius superioris rotae axi transverso implicat, quo fit, ut rota rotae implicata per obliquos radio, doliolis abietinis rudenti attextis, salsa ex communi receptaculo in superiorem alveum elevetur, ex quo postmodum unoque dactylo, per plumbeos euripos et canales distribuitur diversis epistyliis in concoquendi salis officinas, quas Bernas vocant, admirando sane artificio, quod ex figura pene satis intelligere est.

G. Alveolus, qui in commune conceptaculum salsas, quae sunt utiles, comportat.

H. Commune seu grande conceptaculum: la Grande cuve.

I. Canalis seu aveolus, qui quarti fontis, quem Durillon vocant, aquas vehit, cum aquis dulcioris fontis in fluvium per inferiores meatus proiiciendas.

K. Gradus, quibus ab alto in imos fontes devenitur.

L. Dulcioris aquae, ac bene potabilis aquae scaturigo; octo circiter pedibus a canali plumbeo dissita, nonnihil tamen sapit salsuginis, ut etiam pro centum aquae libris, duas vel quid minus bene cocta sit redditura: quod tamen vix gustu percipitur, ac proinde tanquam inutilis abiicitur, eodem vero artificio, quo salsa elevatur per instrumenta similia et campanulam, ne ab ipso conceptaculo seu cuppa, Gallice Cuve, perrumpente aqua dulci, salsae misceatur, neque minori diligentia regitur. Caeterum dulcis haec nullo tempore augetur aut minuitur, neque vento quovis flante, sive Austro, sive Borea turbidior evadit, aut abundat magis, aut deficit, sed uniformi conctu se prodit semper.

M. Rota brevior ferrea diametri pedis unius et semis, quae aquae dulcis defluas excipit aquas, ad indicandum, quam plenum sit grandius receptaculum, sicut de salsis diximus.

N. Conceptaculum, sive cuppa dulcioris aquae.

O. Canalsi eiusdem aquae, quae in flumen abiicitur. P. Canalsi alter, quo deducentur salsae in salinas superiores. Q. Alveolus alter, qui excipit salientes per doliola totidem salsas, et ad vicinos eruipos et epistylia, quae Tourets vocant, deportat.

Caetera, quae in figura fusius explicantur, ideae sunt ingentium fornicum, amplius sub communi pavimento sexaginta pedes inferius depressorum: quae omnia, qui cominus introspiciunt, haud absurde octavum Orbis miraculum praedicant. Qui autem de his spaientius et accuratius Philosophorum more ratiocinari praesumunt, non possunt non admirari, quod octingentis circiter millibus passum ab aritimis dividimur, quibus addendus est urbis situs ut supra descriptus montibus praealtis, quaqua versus, vallatus. Declivia namque montium tam qui Occasum respiciunt, quam Septentrionem, et quae media sunt inter Septentrionem et Ortum, lapidem Thracium, quem Leodienses Houille vocant, copiose satis, maxime in agrorum uliginosis nutriunt, concoquendo sali alias aptissimum, nisi quod nidore ingratissimus, eius autem acrimonia nonnihil salsi sapit. His addendum, quod reliqui montium maxime qui ad Austrum vergunt, altero milliari ab urbe disiuncti et nonnulli a Septrentrione urbi pene contigui, gypsum abent omnis generis candidum, candidius, et candidissimum: gypso autem cum salsa bene convenit, simulque mixta tenacius coagulantur, ut facile suspicari liceat, gypsi officinas aquae salsae fore matrices; Quidquid fit, arduum est, in tam abrusis recta omnia sapere, vel definire, quod uni soli ad modum Rev. Paternitati competit.

Addam his omnibus, quo dego ipse saepius sum expertus: In iis gradioribus concetaculis, quae desinantur salsae conservationi, viginti nonnunquam, aut triginta annos salsa immota quiescit; donex fontes per longiorem aestatem quodammodo minuantur, nec sint distributioni Salis pares, ibi ad asserum peripheriam salsa adhaerens congelscit in crystallum, cuius ego portionem sortitus pedis unius et semis, longitudinis, et medii palmi altitudinis: effregi prtiunculam magnitudine nucis unius, in purnas ardentes conieci: subito vix calore concepto, quasi fulgur e medio foco erupit, ac per inane cuiculi grandi fragore se diffregit, tum pars in partes dissiliens continuo strepitu, si ullae partium in faciem alli sissent, haud dubie vulnus inflixissent; ex quo periculoso experimento didici, quidnam sit, quod Sal gemmae, et Sal decrepitum Chymici nominant. Si autem quidquam superfuit admodum Rev Vestrae Paternitati insinuandum, ad primum nutum vel minimum probabit R.V. Sempter Devotissimum et obsequentissimum Ioannem Menecard Canonicum et Succentorem Sancti Mauritii de Salinis.